Yaklaşık yirmi yıldır fotoğraf sanatıyla ve sinemayla profesyonel olarak uğraşan Veysi Altay, İnsan Hakları Derneği ve Memleketler arası Af Örgütü’nde uzun bir mühlet yöneticilik yapar. 2013 yılında kurulan Vicdani Ret Derneği’nin kurucu üyesi olan Altay, 2013 yılında Serêkaniyê’de, 2014 yılında ise Kobanê’de savaş muhabirliği yapar. Mayın, linç kültürü, milliyetçilik, mevsimlik personeller ve kayıplarla ilgili pek çok arşivsel çalışma yürüten Altay, çok sayıda belgesel sinemaya de imzasını atar.
“Sessiz Hayatlar” (2009), “Faîlî Dewlet” (2012), “33 Yıllık Direniş – Berfo Ana” (2014), “Nûjîn” (2016), “Bîr” (Kuyu – 2019) üzere belgeseller yöneten Altay ile bir ortaya geldik ve belgesel sinema anlayışını konuştuk.
Veysi AltayKavramsal olarak bakıldığında belgesel sinema, başka sanat kısımlarına göre gerçeğe sadık kalmasıyla öne çıkıyor. Zihninizde belirlemeye başlayan bir fikir belgesele varmadan evvel, tıpkı bir ağacın kolları üzere kurmacaya, hayali olana uzanıyordur kesinlikle. Bu durum bir sanatçıyı kısıtlamaz mı?
Aslında belgesel de bir nevi kurmacadır. Ayrıyeten belgesel-kurmaca ayrımı yapmak bana daima tuhaf gelmiştir. Hepsi de sinemanın kendisidir. Belgesel için çektiğiniz imgeyi nasıl kullanacağınıza karar verdiğiniz anda ve imgeye müdahale etmeye başladığınızda ya da kamerayı kendi istediğiniz yere koyduğunuzda bir nevi “gerçeklikten” çıkıp kurgu, kurmaca halini alıyor. Direktörün kamerayı koyduğu yer ve bakış açısına nazaran her şey değişiyor. Her belgeselci ya da belgesel, gerçeğe sadık kalmıyor. Bilhassa İkinci Dünya Savaşı’nda Almanların yahut öbür devletlerin “dosta itimat düşmana korku” salmak için propaganda emelli çektiği/çektirdiği belgesellere baktığımızda gerçeğin ne kadar karşıt düz edildiğini görebiliriz. Yani problem belgeseli çeken bireye ve niyetine nazaran değişiyor. Tekrar de her şeye karşın, kısa ve kurmaca sinemalara nazaran gerçekliğe en yakın olan belgesel, bence direktörün bakışını kısıtlamaktan fazla daha geniş bir alan açıyor. Çektiğiniz insan kıssası ya da kameraya çektiğiniz manzara, seslerin ve tabiatın, öteki canlıların ömürleri ya da yaşadıkları, “doğru” kullanabilirseniz size inanılmaz bir alan açıyor. Ayrıyeten belgeselin ve belgeselcinin gerçeğe olduğu üzere formel halde sadık kalması, gerçeği işlemesi üzere bir vazifesi yoktur. Aykırı giden farklı tarafları ile göstererek gerçeği değiştirmek, yerine yeni ve farklı bir perspektif getirmek üzere bir misyonu de vardır.
‘KÜLTÜR BAKANLIĞI’NDAN TAKVİYE ALARAK ‘DERDİ’ OLAN BİR BELGESEL ÇEKMENİZ ÇOK ZOR’
Türkiye’de belgesel sinema pek önemsenmez. Şenliklerde geri planda kalır, TV satışı yapılmaz, kaynak yaratmada zahmet yaşanır. Kendinizi “üvey evlat” üzere hissediyor musunuz?
Türkiye’de belgesel sinemanın önemsenmediği doğrudur. Hatta belgesel sinemalar, birden fazla vakit sanatsal bir yapım-film olarak da kabul görmez. Biri ne iş yaptığınızı sorduğunda, belgeselciyim karşılığına “neden sinema çekmiyorsun?” sorusu gelir. Problem biraz politik ortam, devletin ideolojik olarak durduğu yer, demokrasi ve özgürlüklere bakış açısına nazaran de değişiyor. Hükümranını ve erki öven yahut rastgele bir bahiste rahatsız etmeyen belgesel çektiğinizde yer bulmanız kolay olur. Şenliklere de katılırsınız. TRT’ye de belgeselinizi satabilirsiniz. Kültür Bakanlığı’ndan da dayanak alır, para bulmakta da zorlanmazsınız. Bunun önünde rastgele bir mahzur yok. Ancak devletin bireye ya da toplumlara karşı işlediği cürümlere; soykırıma, bayan haklarına, LGBTİ+ bireylere, tabiat katliamına, Kürdistan’da işlenen insanlık hatalarına ait bir belgesel çektiğinizde, bütün kapılar yüzünüze kapanır. Bırakın şenlikte yer bulmayı ve televizyonda sineması göstermeyi, kendinizi mahkeme kapılarında bulursunuz. Başınıza gelmedik şey kalmaz.
Esasen bu türlü bir sistemde, devlet üzere ve devlet aklından bile daha geri düşünen şenliklere ve televizyonlara sinema gönderme fikrini belgeselcilerin binlerce defa düşünmesi gerekir. Yani bir şenlik rastgele bir belgesele sansür uygulayıp, programdan çıkardıktan sonra gösterdiğimiz yansılar, topladığımız imzalar sonrası durduğu sansürcü duruşundan bir tek geri adım atmamış birebir şenliğin kırmızı halılarında şenliğin sansürcü duruşuna karşı imzasını atmış, kendini rahatlatmış olarak dolaşmamızın sinemaya yahut değişime hiçbir katkısı olmayacaktır. Tıpkı vakitte, valiliklerden, kaymakamlıklardan ve Kültür Bakanlığı’ndan takviye alarak da “derdi” olan bir belgesel çekmeniz çok güç. Çektiğiniz belgeselin politik olduğunu söyleyip, jeneriğinizde devletin çeşitli kurumlarına teşekkür yazısı yazmışsanız, kendi elinizle kaygısı olan belgesel kimliğinizi yok etmiş olursunuz. Bu da politik belgeselin gücünü azaltan, kendi kendimizi “üvey evlat” pozisyonuna düşüren bir davranıştır. Kaygısı olan belgeselcilerin kendilerine daha bağımsız ve özgür alanlar yaratması gerekir. Bunu da hakikat bir halde örgütlenerek yapmamız gerekir.
Bir estetik tercih olarak belgesel için, sinemanın özü, kaynağı diyebiliriz. Çünkü çekilen birinci sinemalar belgeseldi. Tarihî bağlam içinde, belgeselin bugüne ulaşma serüvenini, geçirdiği değişimleri nasıl yorumluyorsunuz? Kendinizi bu gelenek içinde nerede görüyorsunuz?
Sondan başlayacak olursak, kendimi bu gelenek içerisinde, devletin bireye, toplumlara ve tabiata karşı işlediği kabahatlere karşı taraf olarak görüyorum. Taraf lakin çektiğim kıssalara ihanet etmeden, subjektif davranmadan objektif bir yerde konumlanmaya çalışıyorum. Aslında belgeselin tarihi süreci ve geldiği nokta, gelişen teknolojik aletler ve sunduğu imkânlar dışında bir değişime uğramadı diye düşünüyorum. Bilhassa bağımsız ve direniş belgeselleri çeken bizim üzere direktörler için. Bizim üzere direktörler genelde güç odaklarının kendisi üzere düşünmeyen, kendi üzere giyinmeyen, yemeyen, içmeyen ve yaşamayanlara karşı direnen insanların, katledilen tabiatın ve öbür canlıların öykülerine odaklanıyor. Tarihi geçmişe baktığımızda da sömüren ve sömürülen beşerler ve canlılar daima olmuştur. Öyküleri birbirine çok emsal. Güç odakları, daima birilerini ezmeye çalışır. Buna karşı her vakit onuru ve kişiliği için birileri daima direnir. Biz direnen tarafın yanında, onların kıssalarını geleceğe aktarmaya çalışırız.
‘BELGESEL, GELECEĞE GEÇMİŞTEN BİR AYNA TUTAR’
Bilhassa toplumsal medyada, hazır bilgi veren birtakım Youtube içerikleri belgesel olarak tanımlana geliyor. Bu noktadan yola çıkarak iki başka soru soracağız. Birincisi, belgesel bilgi taşıma aracı mıdır? İkincisi, bu içerikleri estetik olarak nasıl değerlendiriyorsunuz?
Belgesel, isminde olduğu üzere doküman ve bilgi niteliğindedir. Bilgi taşır. Lakin yalnızca bilgi taşımaz. Hafıza ve bellek oluşturur. Geleceğe kıssalar ve arşivler bırakır. Geleceğe, geçmişten bir ayna fiyat. Tutması da gerekir. Uzun bir müddettir toplumsal medya ve cep telefonlarının yaygınlaşmasıyla birlikte bahsettiğiniz üzere birçok imaj izlenime sunuluyor. İstismara çok açık olmasının yanı sıra herkesin kaygısını bir formda anlatabileceği, ekonomik olarak zorlanmadan bir şeyler yapabileceği kolaylıklar da sağlıyor. Estetik ve içerik olarak büyük oranda berbat işler olsa da tıpkı vakitte çok hoş işleri de görebiliyoruz. Yani alan geniş. Bunu kategorize etmek çok güç. Ve kategorize etmemiz de gerekmiyor güya.
Belgesel sinema, gerçekle olan direkt bağından ötürü, sık sık egemenlerin hışmına uğruyor. İdeolojik bağlamda bu durumu nasıl değerlendiriyorsunuz?
Şayet sistem ve egemenlere karşı gerçeğe en yakın lisanı, yani belgeseli çekiyorsanız, egemenlerin işlediği cürümleri teşhir etmeye yönelik çalışmalar yapıyorsanız, işin tabiatı gereği hükümranlar de size her türlü pürüz olmaya çalışacaktır. Türkiye üzere ülkelerde mağdurun ve direnenin tarafındaysanız, bu daha da zordur. Siz politik belgeseller çekerek devleti teşhir etmeye çalışırsınız, devlet de işlediği cürümleri gizlemeye çalışır. Durmamız gereken yer; hükümranları rahatsız edeceğimiz yer olmalıdır. Şayet devletin hışmına uğramışsanız demek ki gerçek yoldasınızdır. Burada hışma uğramaya güzellemeler yapmıyorum. Maalesef bizim üzere coğrafyalarda bu da öteki bir gerçekliğimiz. Yakın vakitte “Nujîn” ve “Bakur” sinemaları Batman’da mahkemeler tarafından cezalandırıldı. Birçok direktör belgesel çekerken gözaltına alındı ya da sinema çekimleri engellendi. Tahminen de odaklanmamız gereken şey bu gerçeği değiştirmek olmalı.
Son günlerde, filmler/diziler yayımlayan çeşitli internet mecralarının daha faal kullanılıyor olması hasebiyle, birkaç sermayedarın “piyasaya” gireceği konuşuluyor. Bu durum yalnızca dizi dalı için değil, sinema bölümü için de heyecan yarattı. Pekala, belgesel sinemacılar bunun neresinde? İnternet mecralarından dayanak alarak iş üretebilmek, geçmişteki üretim şartlarına göre sizi özgürleştirir mi? Ne düşüyorsunuz?
Sermayedarlar, kurdukları münasebetler ve beslendikleri şahıslar ve alanlar itibariyle bizim üzere sinemacılara zati alan açmazlar. Var olan platformlara baktığımızda her ülkenin politik duruşu ve niyetine nazaran sinemalar üretirler ya da satın aldıkları sinemaları gösterecekleri ülkelerin nabzına nazaran izleyiciye sunarlar. Bizim için bu cins platformların önemli yararı olacağını düşünmüyorum. Bizi özgürleştirecek şey, internet mecralarından alacağımız takviyeden ya da ekonomik katkıdan çok, kendimize uyguladığımız otosansürden kurtulmak, egemenlerle olan bağlarımızı gözden geçirip, özgürce işimize odaklanmaktır. Bahsettiğiniz platformların alternatifini ve kendi alanlarımızı oluşturmaktır. Estetik ve politik olarak çektiğimiz belgeselleri en iyi nasıl anlatabileceğimize odaklanmaktır. Çektiğimiz sinemaları ulaştırmak istediğimiz kitleye en iyi nasıl ulaştırabiliriz’in yollarını aramak, bağımsız, özgür mecralarımızı birlikte yaratmaktır…
Hazırladığınız yeni bir proje var mı? Günleriniz nasıl geçiyor?
Evet, yeni bir çalışmam var. Yaklaşık bir yıldır yeni bir hafıza çalışması yapıyorum. Daha evvel çektiğim belgeselleri tamamlayabilecek bir eser olacak. Irkçılığın, cinsiyetçiliğin, bayana yönelik şiddetin ve katliamlarının, hak ihlallerinin ve haksızlığın her alanda çok uzun müddettir var olduğu bir coğrafyada moralim yüksek bir formda günlerimi geçirmeye çalışıyorum.
Gazete Duvar
