Ali Murat Yel

Satranç, çocuk dâhiler, Soğuk Savaş, Vietnam Savaşı’nın travması, evlat edinme, müzik, moda, sınıf eşitsizliği ve feminizm içeren ve geçen ay Netflix’te yayınlanan The Queen’s Gambit isimli mini-dizi seyredenlerde gerçek hayat öyküsü ihtimalini akıllara getirmiş olabilir. O periyodun yetimhane üzere devlet kurumlarında teskin edici ilaç kullanımından “bir yere ilişkin olma”, evlenme ve çocuk sahibi olma üzere toplum tarafından genel kabul gören aile kurumuna yapılan vurgu diziyi gerçeğe yakınlaştırmıştır. Günümüzde Covid-19 sebebiyle konutta daha çok vakit geçirilmek zorunda kalınması dizilere isteği tarihte hiç olmadığı kadar artırmıştır. Ancak bir satranç dizisinin, tahminen de meskende vakit geçirilmesinin yalnızca yeni yemek tanımları denemenin de doyuma ulaştığı periyoda rast gelmesi de değişik bir tesadüf olabilir. Konut halkı ile yüz yüze olmasa da bilgisayara karşı satranç oynama ve bayanların ilgisinin çekilmesi kaçınılmaz üzere görünüyor. Alışveriş sitelerinde satranç kadrolarının satışında bir artış olacağı da öngörülebilir.

Walter Tevis’in 1959’da yayınlanan ve bir bilardo oyuncusunun hayatını anlattığı ‘The Hustler’ isimli kitabı sinemaya uyarlanmıştı. Sefil görünüşüyle bilardo salonlarında herkesin kendisini yenebileceğini düşündüğü Eddie Felson karakteri aslında çok iyi bir bilardo oyuncusudur ve girdiği bahislerin hepsini kazanmaktadır. Amerika’nın farklı bölgelerinde kendisini tanımayanlarla girdiği bahisler ile hayatını kazanmaya çalışmaktadır. Kitabın (ve filmin) sonunda karşısına daha iyi bir rakip çıkıp yenilmesiyle hem kendisine inancı zedelenmiş hem de hayatını sorgulamaya başlamıştır. Emsal formda 1983 yılında yayınlanan ‘The Queen’s Gambit’ isimli romanından sinemaya uyarlanan kitabında da yeniden herkesin yenebileceğini düşündüğü Elizabeth Harmon karakteri de çok iyi bir satranç oyuncusudur. Babasının ilgilenmeyi reddettiği ve matematikte doktora yapmış annesinin buhrana girerek otomobille kaza süsü verdiği intiharı sonucunda 9 yaşındayken dini bir yetimhaneye verilmesi ile hayat uğraşının ortasında bulur kendisini. Evlatlık edinen ailenin de evliliği yıkılınca satrançtan kazandığı para ile geçimini sağlamaya çalışmaktadır. Amerika Birleşik Devletleri’nin Soğuk Savaş periyodunda Sovyetler Birliği’nin satrançtaki bariz üstünlüğüne karşı çıkarabileceği bir rakip olma ihtimali romanın sürükleyici teması olmuştur.

Satranç oyunundaki piyonların isimlendirilmesi her vakit ilgimi çekmiştir. Temelde bir strateji ve savaş oyunu olan satrançta aktörler oyunun icat edildiği ve oynandığı bölgelere nazaran değişiklik arz etmektedir. Erkek hükümran bir dünyada şah ve ülkenin ve savaşın yönetiminde ona en yardımcı olan isim elbette bir öteki erkek olarak vezir olmalıydı. Her ne kadar fillerin savaş sırasında nasıl kullanıldıklarını tam olarak bilemesem de kıymetli ögeler olmalılar. Kaleler ve (küçükken kendi ortamızda er derdik nedense) piyonlar esasen daima tıpkı. Batı lisanlarında ise kral ve alışılmış onun en yakını kraliçe devlet yönetiminde kelam sahibi olabilirdi. Doğudan en büyük fark ise -coğrafi olarak filler mümkün olamayacağı için- siyaseten kilisenin müdahil olmasını temsilen piskoposlar olması olağan karşılanabilir. Ne kadar Batılılaşmış olursa olsun tekrar de şah için “check” ve mat (Arapça “öldü”) anahtar sözleri varlıklarını sürdürmüşlerdir. Olağan 64 karelik satranç tahtası üzerinde hareket eden 16 taş içerisinde “en stratejik” olanı oyuncuların karakter ve taktiklerine bağlı olarak değişebilir. Bazen bir piyonun bile stratejik değere sahip olması bir yana kimileri atları kimileri filleri yahut kaleleri önemseyebilir. Elbette şah en değerli taş ve oyun şahın elde edilmesi üzerine kurgulanmıştır. Tekrar de pek çok oyuncu için -belki hareket yeteneğinden dolayı- vezir vazgeçilmez bir taştır. Oyunu kazanmak için bir taş “feda” edilecekse herhalde en son ve oyun kazandırıcı atılım olarak vezir feda edilebilir. Oyun sırasında en çok baş karıştıran ve rakibi fazladan düşünmeye, önlem almaya zorlayan bir atılım olarak “feda” karşı tarafta daima bir tedirginlik yaratır. Dizinin ismi de “vezirin önünde yer alan piyonun feda edilmesi” (1. d4 d5 2. c4) formunda yapılan atılıma verilen isimden (Vezir Gambiti) gelmektedir. Sicilya Savunması (1. e4 c5) üzere klasik açılışlardan olan bu taktikler uzun vakittir kullanılmaktadır.

Her ne kadar bir strateji oyunu olarak kabul edilse de pek çok kişinin kişilik sorunlarına karşı dünyalarında uzaklaşmaya çalıştıkları şeylerden kaçmanın bir yolu olarak görülebilir. İç dünyalarını düzenlemekte zorluk çekenlerin 64 karelik satranç tahtasına hükmetmeye çalışmaları kaçtıkları anksiyete yerine diğer bir meşguliyet gayreti olarak da görülebilir. Gerçi bu türlü bir durum çabucak her hobi için geçerli olabilir lakin satrancın zihni oyalaması başkalarından biraz daha fazla olabilir. Aslında hem ‘The Hustler’ hem de ‘The Queen’s Gambit’teki roman kahramanları başarılı oldukları oyunlar ile dünyaya tutunmaya çalışmaktadır. Fakat öte yandan da Beth’in tahta silgilerinin tebeşir tozlarını temizlemeye gittiği bodrum katta bir tansiyon olmadığı üzere oradaki yaşlı adamdan da rastgele bir kötülük görmemesi ile istikrar sağlanmaktadır.

Dizinin bir yerinde siyah bayanların çalışabilmeleriyle ilgili ırkçılık gerçeğine işaret edilse de sonda eski yetimhane arkadaşı Jolene’in siyah bir bayan olarak hayatını düzeltmesi de kıymetlidir. Beth’in Müstahdemi baba figürü olarak görmesi dizinin sonunda onun cenazesine katılması ve yetimhanedeki birinci satranç oyunları oynadığı bodrum kata gitmesiyle iyice pekişir. Hatta etrafımda diziyi seyretmiş beşerlerle bu mevzuyu konuşurken o yaşlı adamın gerçek babası olduğunu argüman edenler de olmuştu. Ben de birinci turnuvaya iştirak fiyatı olan beş doları mektupla göndermesini ortalarında bir bağlılık olarak yorumlamış ve sonra kazandığı paradan aldığı borcu geri ödeyip ödeyemediğini merak etmiştim.

Tahminen de gerçek bir hayat kıssası olmamasından kaynaklanan birtakım eksiklikler de gözden kaçmamaktadır. Mesela, 1960’ların “erkekler”e mahsus satranç dünyasında hiç cinsiyetçi bir ayrımcılığa maruz kalmaması yalnızca satranç oynayan erkeklerin rakiplerine saygılarıyla açıklanamaz herhalde. Gerçi kendisine satrancı öğreten yetimhanenin müstahdemi Bay Shaibel’in birinci öğrettiği derslerden birisi rakibe karşı centilmen olunmasıdır. Erkek rakipleri biraz kızgın görünseler de Beth Harmon güya yalnızca mecmuaların kendisinden “kadın satranç oyuncusu” diye bahsetmelerinden yakınmaktadır. Yendiği her oyuncu kendisine hayranlık duymakta ancak etrafındaki az sayıda bayan (üvey annesi de içkiye alıştırması sebebiyle) onu gayelerinden alıkoymaktadır. Aslında birinci hezimetini de bir bayan arkadaşıyla maç gününden evvelki gece geç saatlere kadar içki içmesi yüzünden almıştır. Bir seferinde de bir mecmua editörü kendisini çocukluğundan beri teskin edici ilaçlar sebebiyle unsur bağımlısı olarak nitelemiş ve apophenia durumu olduğunu tez etmiştir. Birbirleriyle hiç ilgisi olmayan şeyler ortasında bağlantı kurma eğilimine sahip olması ve hapların etkisiyle geceleri yattığı odanın tavanında gördüğü / hayal ettiği satranç taşlarıyla oyun oynaması çok rastlanan bir durum değildir. Lakin sinemada yer alan erkek karakterlerin ona yardım etmeleri ve en sonunda dünyanın en iyi ustalarını bir bayan olarak yenmesi toksik bir feminist ideolojiye başvurmadan mümkün olabilmiştir. Halbuki Garry Kasparov, Anatoly Karpov ve Boris Spassky üzere ustaları yenip 15 yaşındayken grand master unvanını alan ve oyunu bıraktığı 2014 yılına kadar bir numarada kalan Macar oyuncu Judit Polgár için Kasparov’un bayanların mesken işleri ve çocuklarıyla ilgilenmelerinin daha iyi olacağını söylediği sav edilir. Anlatının “male gaze” eseri olması sanırım en az itiraz edilebilecek noktasıdır. Çünkü başarılı, bahadır, korkusuz ve kendisine güvenen bir bayan karakter ile erkek-egemen bir dünyanın yıkılmasına sebep olmayacaktır. Beth Harmon’un birinci katıldığı turnuvada bayan bir rakip ile eşleştirilmesi ve sonraki cinste “mecburen” erkeklerle oynaması düzenleyenler açısından pek alışıldık görünmemektedir. Hatta onun “diğer kızlar gibi” olmadığının vurgulanması bile bir nevi ayrımcılık olarak kıymetlendirilebilir. Para kazanmaya başlaması ile kıyafetlere karşı açlığını gidermek için daima para harcaması tipik bir tüketim kültürü bayan portresini çizmektedir. Sovyetler Birliği’nin dini inkâr eden ideolojisine de ABD’nin “biz ve öteki” siyasetine de uzak kalarak satranç tahtasının -belki birinci başta beyaza verdiği avantaj hariç- herkese eşit fırsatlar vermesini kendi lehine çeviren bir bayan karakter cinsiyet eşitsizliği tansiyonunun de üstesinden gelebilmektedir. Aslında Thomas Huxley’nin de dediği üzere satranç tahtası dünya, taşları kozmosun ögeleri ve kuralları da tabiat kanunlarına benzemektedir. Sonuçta karşıdaki gerçek oyuncu bizden gizlenmektedir.

Gazete Duvar