Tanıl Bora

Bir bölümde sağın kontr-Sartre’ı fonksiyonunu gören muhafazakâr-liberal düşünür Raymond Aron 1955’de yazdığı Aydınların Afyonu’nda, ‘aydın kültürlerini’ mukayese etmiş.  İskoç muharrir D.W. Brogan’ın “Biz Britanyalılar entelektüellerimizi fazla ciddiye almayız” kelamını beğenerek aktarıyor. Aydınlara yaklaşımda, bir uçta, muharrirlerin siyasi kanaatlerine muazzam hayranlık bahşedilen, aydınların çok önemsendiği Fransa durur, Aron’a nazaran. Öteki uçta, pragmatizmin militan anti-entelektüalizmi tahrik edebildiği Amerika durur. İngiliz orta yolu, fazla takmamak, ona nazaran en iyisi.(1)

‘Biz’ burada “entelektüellerimize” nasıl bakıyoruz pekala? Kötülüklerden bir ülkü tertip olabilir mi? Militan bir anti-entelektüalizmle hayata küstürmek, tutum alışlarını çok önemseyip hain ilan ederek ezmek, sahiden ne söylediklerini ise pek ciddiye almamak.

***

Besim Dellaloğlu, geçen yaz gazeteduvar.com’da Türkiye’de aydınların sosyolojisi üzerine bir dizi gözlem-yorum yayımladı. Tartışmaya kıymet birçok dikkatler içeren bu yazılardan burada bir izleği devam ettirmek istedim: aydın düşmanlığı yahut anti-entelektüalizm. (Başka izleklere de değinmeye fırsat olur diye umarak.)

***

“Entelektüelin sosyolojisi” başlıklı yazısında direkt anıyor bu sıkıntıyı Dellaloğlu, ancak aslında bütün yazılarının art planında kendini hissettiriyor.

Evvel, kavrama süzgeç tutalım. Aydın düşmanlığı, anti-entelektüalizmin eş manalısı üzere kullanılıyor çoklukla. Tam birebir mı? Kıymetsiz olmayan bir ince ayrım yok mu? Anti-entelektüalizm, hakikatten-hayattan-halktan-pratikten uzaklaştıran yabancılaştırıcı-yozlaştırıcı bir soyut, seçkinci, züppe iş olarak görülen entelektüel faaliyetin küçümsenmesi, alaya alınması, aşağılanmasıdır. Aydın düşmanlığı, kibirli yahut seçkinci yahut ukala yahut gereksiz addedilen bir zümre olarak aydınlara berbat gözle bakmaktır. Anti-entelektüalizm fiili, aydın düşmanlığı özneyi amaç alıyor. Kuşkusuz alâkalılar, kol kolalar. İkincisi, hasımlık duyduğu fiilin öznesini bir isim, bir ‘kimlik’ olarak işaretliyor. Düşmanlık da, karşı ve/veya “onun yerine” olmayı anlatan “anti”den fazlasıdır. Velhasıl, anti-entelektüalizmin Türkçe eş manalısı olarak kullanılan aydın düşmanlığı kavramının, fazladan bir hiddet ve celâl barındırdığını düşünebiliriz.

***

Vaktimizde, anti-entelektüalizm cihanşümûl bir güç kazandı. Daima popülizm sendromundan bahsedilmesinin güçlü desteklerinden biri bu değil mi? Bir tarz-ı siyaset, bir üslûp olarak popülizmin bariz alâmetlerinden biri, anti-entelektüalizmdir. Her şeyi bildiğini sanan kelamım ona uzmanlara, kalem efendilerine aldırmadan, halkın nabzını tutarak “harbi” konuşma…

Post-truth denen çığır da anti-entelektüalizmin pınarıdır. Hakikatin anında imal edilebildiği ve çoğaltılabildiği, bilginin kanaat tarafından ikame edildiği çağda akıl-fikir, büsbütün “serbest,” yani başı boş hale gelmiş durumda. “Epistemolojik popülizm” de diyorlar, uzmanlığa, vukufa falan bakmadan atıp tutma serbestisine.(2) Herkes, inanmak, bağlanmak istediğine uygun “bilgi” ve “argümanı” haplar halinde bol bol bulabilir. Sorgulamaya, tenkide, tartışmaya çalışmak, doğrusunu, incesini araştırmak, iyicil bakışla lükstür, eksikliği hiç çekilmeyen kötücül bakışla ise alay konusu, baş karıştırıcı, kuşku tohumları ekici, suyu bulandırıcı, hainlik. Tam teşekküllü anti-entelektüalizm.

Entelektüel emeğin prekarizasyonunu de hesaba katmalıyız. Entelektüel emeğin vasıfsız, süreksiz, garantisiz, uyduruk işlerde istihdamı, onu değersizleştiriyor. Akademi ‘sektöründe’ bile! Entelektüel emeğin şahsen kendi öz kıymet hissini aşındıran bu maddî süreç, anti-entelektüalizmin tahminen en güçlü dinamiğidir.

***

‘Bizde,’ fazladan neler var? Besim Dellaloğlu “entelektüel kamusal alanın darlığı”ndan (3) kelam ediyor, haklı.

Neden dar kaldığını hatırlayalım. Entelektüel faaliyetin, çağdaş entelektüellerin birinci yetiştiği vakitlerden itibaren had safhada araçsallaştırılmasını anmalıyız herhalde evvel. Yusuf Akçura’nın, sosyoloji tahsili gördüğünü söyleyen Mehmet İzzet’e “bize sosyolog değil demirci lazım” ayarı verişi, sevilen bir anektoddur. Akçura’nın Paris’te soğuk dökümcülük değil toplumsal bilim tahsil ettiğini unutmayalım. Entelektüel “lüzumsuzluğa” karşı uyaranlar, ekseriyetle kendileri de entelektüel faaliyetle iştigal edenlerdir.

Uzatmayalım; milletleşmeye, çağdaşlaşmaya, tekniğe gecikmiş olma telâşının, süratle telâfi muhtaçlığının, kanıya yaklaşımda araçsallığı, faydacılığı, âcilciliği kurumsallaştırdığını biliyoruz. Entelektüel, detay şeytanıdır ve bu “gerisi teferruattır” fanatizminin ortasında hayatı zordur. Eleştirel bakışın kendine alan açması zordur. “Eleme” filinden türeyen, elekten geçirmek, ince eleyip sık dokumak manasına gelen tenkit sözü yergi-kınama manasında kullanılıyor ya – entelektüellerin lisanında bile o denli.

Merakları kaynağında boğan, öğrenmenin zevkle temasını kesen eğitim “sistemi,” bu göreneğin devamını sağlıyor.

***

Bahsettiğimiz araçsallık, faydacılık, âcilcilik, devlet-millet uğrunadır. Entelektüel kaynakların bekası ve ihyâsı için akıtılacağı hazne, odur. En azından “sosyolog değil demirci lâzım” diyen sosyologlar o denli düşünüyordu ve güç onlardaydı.

Cumhuriyetin birinci on yıllarında, entelektüeller yahut “okumuşlar,” genel olarak, değerli sayıldılar. Muhalif aydınlar da zulme uğrasalar bile aslında kolay kolay kazan dışı sayılmadılar, muhakkak bir hürmet gördüler. Bunun, entelektüellerin mahdut ve seçkin bir zümre olmasıyla, “kıt kaynak” teşkil etmeleriyle ve hizmetlerine gereksinim duyulmasıyla ilgisi var. Devletin okumuşlarından eninde sonunda istifade edebileceğinin, hem devlet hem halk nezdinde bir ihtimal olarak gözetildiğini söyleyebiliriz. Sonuçta üst kattakilerdendi bunlar; bugün idbarda olsalar bile yarın ikbale yükselebilirlerdi.

Bu tablo, herhalde 1960’lar/1970’ler dönümünde ivme alarak, değişti. Entelektüel kaynağın nicel bakımdan bollaşmaya başlaması, bu değişimin bir âmilidir. Muhalif aydınların muhalefetinin nicel ve nitel bakımdan sindirilemez hale gelmesi de bunun bir âmilidir. “Anarşi”nin faili olarak işaretlenen “talebeler”in, okumuşlara açılan kredisi kesildi. Bu prestij kaybı, 12 Eylül’de mühürlendi. “Anarşik” talebelerle birlikte, onları güzel gören “sözde aydınlar” da prestijden düştüler. “Sözde aydın” ithamı, okumuşların sadakatini yoklamadan geçirmenin ve onlara meşruiyet bahşetmenin ölçeği haline geldi. Aşağıdakiler de, -zaten çoğalan ve statüleri sıradanlaşan- okumuşlara istisnasız hürmet etmeleri gerekmediğini bellediler. “Sözde aydın,” devletin kendi işine koşamadığı aydınlara yönelik, aşağıdakilerin de “seçkin” olarak gördüğü (aslında bu mevkiini yitiren) bir zümreye yönelik hıncının kanalize edildiği amaç oldu. Anti-entelektüalizm ile aydın düşmanlığı ortasındaki nüansı hatırlayalım. Aydın düşmanlığının anti-entelektüalizme ilave ‘katkısını,’ burada görebiliriz.

Barış İçin Akademisyenler’e yapılan muamele, yeni başlayanlar için sıkıştırılmış özet üzereydi.

***

Besim Dellaloğlu’nun yazılarının birinci ikisi, solcu ve sağcı aydınların krizi hakkındaydı.(4) Anti-entelektüalizmin bir kaynağı olarak “entelektüel kamusal alanın darlığı” sıkıntısını bununla da irtibatlı düşünelim.

Sağ-sol ayrışmasının tebellür etmediği 1950’lere hatta 60’lara kadar, yeniden de sağcı-solcu diye ayrıştırabileceğimiz aydınlar ortasında az çok ülfet olduğunu söyleyebiliriz. Tuncay Birkan’ın Dünya ile Devlet Ortasında Türk Muharriri kitabında (Metis, 2019) da bunu görürüz. Birbirleriyle tartışabiliyorlardı, birbirlerini izliyor, tanıyorlardı – şahsen tanımayı değil kabullenmeyi kastediyorum fakat çoklukla şahsen de tanıyorlardı.

Entelektüel zümrelerinin ayrışması, tartışma yeri kalmamasını, öteki tarafın sorunlarına kayıtsızlığı beraberinde getirdi. Yoğunlaşan husumetle, gıyabında, ‘üzerinde’ konuşmak bile nadirleşti. Bu da, -en kıymetlisi saymayabilirsiniz-, entelektüel kamusal alanın daralmasının âmillerindendir.

Dellaloğlu’nun solcu-sağcı aydınların krizleri bahsine de bir ucundan girmiş olduk böylelikle. Solcu-sağcı diye özetlediğimiz taraflar ortasındaki hasımlığın tartısı ve alış verişsizliği, başlıbaşına, hem anti-entelektüalizme hem “aydın” imgesinin prestij kaybına katkıda bulundu.

Bunda, -yine Dellaloğlu’nun mukayeseciliğini sürdürerek-, kusurları tartalım. Soldaki kusur, uzun müddet aydın olmanın bizatihî sola mahsus bir meziyet addedilmesinin getirdiği zımnî kibirdir. Buna bağlı olarak, sağın “konuları” sayılan alanlara bigâneliktir. Bu bigânelik, -Marksizmin kendini formda hissettiği devirlerde fazladan özgüvenle de birleşerek-, kimi alanlarla ilgilenmeyi fuzuli sayan, “aslolan” dışındaki mevzularda derinleşmeyi küçümseyen anti-entelektüalist bir tavrı besledi.

Sağdaki kusur, anti-komünizmin cinnetli güdümünde, sol aydınları sahiden marazî bir biçimde düşmanlaştırmasıdır. Bu kampanya, 19. yüzyıl Batılılaşma deneyiminde üretilmiş olan yabancılaşmış, taklitçi, yoz, züppe aydın karikatürünü, çöp adama dönüştürdü. Bu garez, solun aydın/entelektüel makamını kendine tahsisli saymasına yönelik tepkiden da besleniyordu. Acınası-komik olmaktan öte nefretlik bir portre olarak çizilen “solcu aydın,” tehdidin-tehlikenin ve hıyanetin müstesna bir kaynağı ve faili sayıldı. Solun hasımlık telaffuzunda “sağcı aydın” diye bir nişangâh yoktur, sağın nefret listesinde ise “solcu aydın” her vakit birinci üçtedir. Çok vakit da birinci sıradadır; çünkü hıyanetin başka aktörleri de “solcu aydın” tarafından kışkırtılmış, ayartılmış sayılırlar, hem bu paternal-çocuksu inanış ulusal bünyemizin aslında sağlam olduğu müddeasını destek eder. Kısacası, “sağcı aydın,” “solcu aydın”a yönelik nefrete çok duygusal yatırım yapagelmiştir.

Yani kestirmeye sapacak olursak, şunu söylerdim: Anti-entelektüalizm, solda da pekâlâ rastlanan, kendi özgül kaynakları olan genel bir zaaftır; onun takviyelisi, ‘sunturlusu’ olarak  aydın düşmanlığı ise, esasen sağcı bir söylemdir, sağcı aydının itiyadıdır.

(1) Im Kampf gegen die modernen Tyranneien (Verlag Neue Zürcher Zeitung, 2011, s. 32.

(2) akt. Benjamin Moffitt: Popülizmin Global Yükselişi. Çev. Onur Özgür. İrtibat Yayınları, 2020, s. 141.

(3) https://www.gazeteduvar.com.tr/yazarlar/2020/08/20/entelektuelin-sosyolojisi/

(4) https://www.gazeteduvar.com.tr/yazarlar/2020/06/04/solcu-aydinin-krizi/; https://www.gazeteduvar.com.tr/yazarlar/2020/06/11/sagci-aydinin-krizi/

*Bu yazı birinci olarak birikimdergisi.com’da yayınlanmıştır. 

Gazete Duvar