Emekçi Sıhhati ve İş Güvenliği Meclisi (İSİG), 2020 yılında yaşanan iş cinayetleriyle ilgili raporunu geçtiğimiz haftalarda yayınladı. Geçtiğimiz yıl en az 2427 çalışanın iş cinayetlerinde öldüğü belirtilen rapora nazaran ölümlerin yüzde 31’i korona virüsü (741 kişi), yüzde 16’sı trafik ve servis kazası, yüzde 12’si ise ezilme ve göçük nedeniyle meydana geldi. En çok iş cinayetinin yaşandığı kent olan İstanbul’da (325 kişi) salgının yayılmasını sosyo-mekânsal açıdan inceleyen Sosyalbilimci ve İSİG Meclisi İstanbul Gönüllüsü Aslı Odman ile rapordaki yazısı üzerine konuştuk.

Yazınızın girişinde ‘muhtaç bedenler’ diye bir kavram kullanıyorsunuz. Bu kavramı açabilir misiniz biraz, muhtaç vücutlar neyi söz ediyor?

Aslı Odman

Burada muhtaç vücutlar ve çalışan vücutlar ortasındaki zıtlık üzerinden çalışan insanların ve çalışma yerlerinin görmezden gelinmesini ve bütün pandemi siyasetlerinden dışlanmasını tabir etmek istedim. Biliyoruz ki salgın üzere yoğunluk, sıkışıklık ve havasızlık ile yayılan bir durumda en değerli bulaş yeri çalışma yerleridir. SGK’nın bilgilerine nazaran İstanbul’da kayıtlı çalışan 5 buçuk milyon insanın yüzde 40’ı, en az 50’den fazla personelin yan yana bulunduğu iş yerlerinde çalışıyor. Hayatını idame ettirmek için çalışması gereken bu beşerler yokmuş üzere düşünüldüğünde ortada yardıma, hayırseverlere gereksinimi olan vücutlar kalıyor. Ana akım medyada, siyasetçilerin lisanında, akademik tahlillerde daima fakir vücutlar, yardıma muhtaç vücutlar var. Tanımlanan vücudun, hegemonik paradigmanın ne olduğu çok değerli. Pandemi, bu hegemonik paradigmayı, toplumsal vücudun nasıl tahayyül edildiğini bir defa daha bize hatırlatmış oldu.

‘SALGIN, VAR OLAN SOSYO-MEKANSAL EŞİTSİZLİKLERİ GÖRÜNÜR KILDI’

İstanbul’un mahallelerinin emlak rayiç bedellerinin bulunduğu bir harita ile HES uygulamasındaki olay yoğunluğu haritasını karşılaştırıyorsunuz. Sizin bulgularınız, salgının mekânsal ve sınıfsal boyutu ile ilgili neler söylüyor?

Sevgili Murat Tülek ile yaptığımız çalışmada iki tane tezimiz vardı; birincisi bu salgın, var olan sosyo-mekânsal eşitsizlikleri görünür kılmış olmalı. İkincisi de bu eşitsizlikleri derinleştiriyor olmalı. Elimizde İstanbul’da mahallelerin emlak rayiç bedellerini ve hanelerin yaş ortalamasını içeren değerli bir iş olan 2018 Kent95 İstanbul haritaları vardı. Bu haritalarla takribi olarak sosyo-ekonomik profile yaklaşıyoruz. Karşılaştırmak için Hayat Konuta Sığar (HES) uygulamasından 6 Eylül tarihindeki haritaların ekran manzaralarını aldık. Esasen ekimin sonundan sonra iş çığırından çıktı, her yer kıpkırmızı olduğu için biz bu veriyi kullanamaz hale geldik. Ancak 6 Eylül itibariyle hala geçişler gözükebiliyordu.

Çocuklu hanelerin olduğu ve rayiç bedelin düşük olduğu yerlerde daha koyu bir renk görüyorsunuz. Mesela Beyoğlu’nun Çukur yahut Bülbül Mahallesi ile Gümüşsuyu’nu karşılaştırdığımızda birisinin en kırmızı, oburunun en lacivert olduğunu görüyoruz. Ya da Kadıköy’ün güneyine baktığımızda yüksek rayiç bedel, yaşlı nüfus, meskende kalma imkanının olduğu, konut dokusu açısında da kıyıda, rüzgârlı bir alanda hadise yoğunluğu düşükken başka tarafta kuzeyde, ‘riskli alan ilanından’ nasibini almış Fikirtepe ve Dumlupınar’da hadise sayılarının yüksek olduğunu görebiliyoruz. Bu açıdan sınıfsal harita ile salgın haritalarının teğe bir örtüştüğü yerlerden birisiydi.

Kadıköy’ün 6 Eylül tarihli hadise yoğunluğu ve 2018 yılı rayiç bedel haritaları (Kırmızılar en yüksek, maviler en düşük rayiç bedelli bölgeler)

Toplumsal medyada da Şirinevler ve Ataköy ortasındaki fark sık sık paylaşılmıştı.

Evet, mesela çorap, dokuma üzere hafif sanayi imalathanelerinin ağır olduğu, konutlarla hanelerin iç içe geçtiği, küçük ölçekli, merdiven altı üretimin olduğu Şirinevler ile Ataköy’ün 7. Kısım Mahallesi ortasında E-5, bir toplumsal bariyer misyonu görüyor. Bunların hepsi temelinde kentsel dokuya yönelik yalnızca fizikî nitelikler değil, birebir vakitte toplumsal niteliklerdir. Bir de HES haritaları ile Isparta Üniversitesi Coğrafya Bölümü’nden Kadir Temurçin ve Yolcu Aldırmaz’ın yaptığı İstanbul’da imalat endüstrinin 2014 dağılımını gösteren harita ile çakıştırdık. O fay sınırlarında korona virüsünün nasıl ilerlediği ile ilgili sorular sorabildik. Olağan ki çalışma yerlerini imalat sanayi ile kısıtlı tutmamak ve HES uygulamasının meskene dayalı takribi ve tanımlanmamış bir bilgi verdiğini atlamamak lazım.

Bakırköy’de bulunan Ataköy ve Bahçelievler’de bulunan Şirinevler semtlerini gösteren harita

‘ESENLER, GÜNGÖREN, BAĞCILAR’IN OLDUĞU BÖLGE BERMUDA ŞEYTAN ÜÇGENİ’

Birkaç tane malumun ilamı data var. Birincisi yoğunluk, bulaş ile sınıf bağı. Tıpkı mahallenin içerisinde güvenlikli sitelerin olduğu, yani sınıfın içine kapanabildiği, meskenden çalışma imkanının olduğu, daha az yoğunluklu yerlerle bunların bazen neredeyse duvarlarının tabanından başlayan ağır yerler ortasında olay yoğunluğu farkı çok net gözüküyordu. Mesela Büyükçekmece Alkent Sitesi ve batısına bakın. İkincisi Avrupa ve Anadolu yakasındaki endüstrinin ölçeğinin farklılaşması çok besbelli gözüküyor. Mesela TEM ile E-5 ortasında Esenler, Güngören, Bahçelievler, Bağcılar’ın olduğu bölge bir bermuda şeytan üçgeni. Nisan, Temmuz ve Eylül aylarında üç kez inceledik, hiçbir vakit kıpkırmızı olmaktan vazgeçmeyen ada orasıydı. İş yerlerinin, küçük imalathanelerin ve merdiven altı işletmelerin hanelerle, meskenle iç içe geçtiği yerler. Bağcılar’ı düşünün, apartmanın dört katı mesken, beşinci katında bir işveren 10 çalışanla üretim yapıyor. Buralarda sahiden salgından korunmak mümkün olmuyor.

Bir diğer sorun de şu; İstanbul’daki lojistik merkezler, antrepolar, depolar, limanlar üzere transfer merkezlerinin çok önemli risk yarattığını gördük. Mesela Ataköy’de 1. ve 2. Kısım üzere sosyo-ekonomik profil olarak üstte olan yerlerin bile bu biçim bir transfer noktası olması nedeniyle enfeksiyonun ağır olduğu bir mahalle olmaktan kaçamadığını görüyoruz.

6 Eylül tarihinde HES uygulamasında Esenler, Güngören, Bahçelievler, Bağcılar’ın olduğu bölge

‘KIRILGANIN KİM OLDUĞUNU BİLMEDEN SALGIN SİYASETİ YAPAMAYIZ’

Çalışmanızda Türkiye’de en fazla olayın görüldüğü vilayet olan İstanbul’da 4 milyondan fazla çalışanın ‘evde kalma lüksü’ olmadığını belirtiyorsunuz. Bu türlü büyük bir nüfus her gün ‘mecburen’ hareket halindeyken nasıl bir salgın siyaseti uygulanabilir?

Salgının başından beri turkuaz, saatli maarif takvimine benzeyen sayfa dışında bir bilgi paylaşılmadı. Onun da bilimsel kriterlere uymadığını, yolda giderken kategorilerin, kavramların yine tanımlandığını gördük. Bu bir becerememe hali değil, bir tercih. Muhtaç vücutları çalışan vücutların önüne koyan hegemonik paradigmanın bir kesimi da merkezi, karışık, bütün bu farklılıkları görmemizi engelleyen bilgilerin paylaşılıyor üzere yapılması. Mahalleye, hastalık geçmişine, etnisiteye, yaşa, cinsiyete, mesleğe, fiilen çalışma yerine, işkoluna, gelir kümesine dair ayrıntılı datalar paylaşılmıyor.

Bunları ilişkilendirebilsek nerede daha fazla salgın merkezi oluşuyor, nerede daha fazla bulaş riski var, kimleri daha çok vuruyor, daha iyi tespit edip gerçek, nokta atışı bir salgın siyaseti ve bir adım sonrasında da hak temelli toplumsal siyaset yürütebiliriz. Örneğin HES uygulamasında olayların adrese dayalı kayıt edildiğini düşündüğümüz için Tuzla’nın kuzeybatısı bomboş gözüküyor. Tuzla, İstanbul’da en fazla organize sanayi bölgesini barındıran ilçedir, burası bulaş açısından bomboş gözüküyor. En kırılganın kim olduğunu, kırılganı kırılgan yapan niteliklerin neler olduğunu bilmeden salgın siyaseti yapamayız.

Tuzla ilçesinin mukayeseli haritaları

Dünyada nasıl örnekler var data açıklama konusunda?

Mesela Fransa ‘Covid-19 kümelenmeleri’ diye bir bilgi açıklıyor, bölgesel bilginin yanında. “Bugün şu mezbahalarda, şu fabrikalarda, şu okullarda, bu huzurevlerinde korona virüsü kümelenmeleri var” diyor. Bu formda mekânsal besbelli bir siyaset uygulamak gerekirken Türkiye’deki idare, sınıfsal tercihleri yüzünden çalışma yerleri yokmuş üzere davranıyor. Mesela New York Belediyesi’nin mahallelere, gelir kümelerine ve vatandaşların kökenlerine nazaran paylaştığı bilgilerden kimi mahallelerdeki Siyah ve Latino Amerikalıların virüse yakalanma oranlarını nüfustaki oranlarından daha yüksek olduğunu biliyoruz. Bilgilerin paylaşılmaması, “Her devlet istediği üzere yapar” diyemeyeceğimiz bir bahis. Türkiye’de yalnızca ölenlerin yaş ortalamasının Avrupa Birliği ülkelerinde ölenlerin yaş ortalamasından 14-15 yaş daha düşük olduğunu biliyoruz. Bu da çalışan nüfusun salgına dair kırılganlığının daha yüksek olduğunu gösteriyor. Çalışanın zati birçok vakit da evvelden örtülmüş bir bedensel ve zihinsel arazı, çalışma acısı, meslek hastalığı geçmişi, kronik hastalığı olduğu, çalışmanın hasta ettiği düşünülürse bu bilgi daha iyi anlaşılacaktır.

2020 yılında iş cinayetlerinde ölen en az 2427 emekçinin 741’inin mevt sebebi korona virüsü. Aylara nazaran baktığımızda emekçi vefatlarında yılın son iki ayında dikkat alımlı bir artış görüyoruz. Bu artışı nasıl yorumluyorsunuz?

Biz iş cinayetleri ile ilgili bilgileri ‘en az şu kadar’ diye açıklıyoruz. Zira SES, TTB, yerelde çalışanlar, örgütlenenler, avukatlar, gazeteciler üzere bilgi akışımız olan kişi ve kurumlar dışında biz de bu dataları kamuoyundan, gazete haberlerinden derliyoruz. Koronadan vefatları de iskeleden düşüp ölen işçiyi de üçüncü sayfada ya da özel bir haberde görmezsek ya da bir sendika, bir hekim, bir iş müfettişi söylemezse bilemiyoruz. Kasım ve Aralık ayılarındaki artışın sebebi devlet korona virüsü sayıları ansızın yüksek formda paylaşması oldu. Biz de o bilgiler içinden çalışma hayatı ile olanları ayıklayıp bu bilgilere ulaştık. Ona karşın yıl bazında bu türlü yüksek sayılar çıktı.

İSİG Meclisi’nin hazırladığı, aylara nazaran gerçekleşen iş cinayetlerini gösteren grafik

‘ÖRGÜTLENME ORANI ARTTIKÇA ÇALIŞMA KURALLARI DA DÜZELMİŞ OLUYOR’

Aile, Çalışma ve Toplumsal Hizmetler Bakanlığı datalarına nazaran Türkiye’de çalışanların yalnızca yüzde 13,66’sı sendikalı. Raporda da 2020 yılında ölen çalışanların yüzde 96’sının sendikasız olduğu vurgulanıyor. Sendikalı olmanın bu periyotta ehemmiyeti nedir?

Bugün sendikalı olmak aslında yaşamak için örgütlenmek demek. Bir şeyin var olduğunu kanıtlayabilmek için bile yanımızdakinin sesine güvenmek zorundayız. Bizimle yatay durumda olanla örgütlenmemiz gerekiyor. Bunun çalışma alanındaki ismi da hala sendika. “Bu iş yerinde korona var” diyebilmek için bile örgütlü olmak gerekiyor. Sendikaların olması, iş yeri temsilcileri üzerinden çalışma hayatının verisine de erişim demek. Örneğin TTB ve SES hariç, Birleşik Metal-İş, salgının başından beri kendi örgütlü olduğu iş yerlerinde bu veriyi tutuyor. Biz onların dataları üzerinden sendikalı metal emekçilerinde enfeksiyon oranının resmi olarak açıklanan ülke ortalamasından kat be kat daha yüksek olduğunu öğrenebiliyoruz.

“Sağlığım ve ömrüm çalışarak tükeniyor ve bunun bu türlü olmasını kabul etmiyorum. Şu biçimde tükeniyor, şu biçimde önünü alabiliriz, şu biçimde çalışmak istiyoruz” deyip problemleri tespit edebilmemiz için de örgütlenmemiz gerekiyor. Birebir iş kolunun, iş yerinin içerisinde farklı çalışma statülerine bölünmüşüz. Birçok vakit birebir işi bile yaparken bile. Mesela tersane personeli dediğimizde kaynakçısı da var sintine temizleyeni de var. Ve bu hiyerarşi içerisinde en örgütsüz olanın en pis, en riskli, en çok hasta eden, bulaş oluşturan işi yaptığını, en düşük formda fiyatlandırıldığını biliyoruz. Örgütlenme oranı arttıkça personel sıhhati ve iş güvenliği koşulları çok daha düzelmiş oluyor. Her işkolu hatta işyeri içinde bu farklılıkların farkında, en kırılganın şartlarından başlayarak örgütlenmek lazım. Yoksa gün geliyor, en alttakinin şartı üsttekilere, mukadderatını onunla bir görmeyenlere dayatılıyor. Yani örgütlenme bir idealizm, bir altruizm, bir iradecilik değil, hayatta ve onurla kalmak için olmazsa olmazımız.

Somalı maden emekçilerinin ekim ayında başlattıkları Ankara yürüyüşünden

‘ORTADA BU TÜRLÜ BİR VAKİT RUHU OLDUĞUNA BEN DE İNANIYORUM’

Son aylarda emekçi hareketlerinin yükseldiğini görüyoruz. Soma’da, Ermenek’te, Ekmekçioğulları’nda, Migros’ta, PTT’de hak gaspına uğrayan çalışanların gayretlerini aylardır takip ediyoruz. Pandemi devrinin bu hareketlilikte nasıl bir tesiri oldu?

Salgın, önemli bir ekonomik krizin ortasında geldi ve bu krizi daha ağırlaştırdı. Çalışma hayatıyla ilgili her şey şirketlerin, sermayedarların istediği üzere yapıldığı için, emekçilerin talepleri de istisna haliymiş, güya toplumun bütün tertibinin dışındaymış üzere gösteriliyor. Bu husustaki meşruiyet krizi çok derinleşti. Muhakkak bir toplumsal istikrar kurulacak ki kapitalizm devam etsin. Kapitalizmin kendini üretmesini imkansız kılan bütünsel bir krize gidiyoruz. Örneğin Ekmekçioğlulları emekçileri, bu kadar baskının ağır olduğu, her türlü örgütlenmenin kriminalize edildiği bir yerde kaç yıldır kurşun ve sair toksik çalışma şartı içerisinde çalışmaya ‘dur’ diyor ve Çorum’da bu kurallarda sendikalaşmaya çalışıyorlar. Yan yana olmayı bu kadar imkansız kılan bir ortamda bu örgütlenme organizasyonel bir muvaffakiyettir. Ortada bu türlü istibdadın havını bilakis tarayan bir ‘zaman ruhu’ da olduğuna inanıyorum. Bu vakit ruhunun sadece seyircisi olmak çok ağır. Modülü olmak daha kolay diye düşünüyorum.

İSİG Meclisi 2020 Raporu: http://www.isigmeclisi.org/site_icerik/2021/1ocak/1rapor.pdf

Gazete Duvar