Nurettin Erkan 

Chicago Millennium Park’taki Anish Kapoor imzalı, ‘Cloud Gate’ isimli heykel, Dünyada en çok bilinen yahut tahminen de en çok insan tarafından ziyaret edilen kamusal alan heykellerinden biri. Fasulye biçimindeki bu heykelin uzun kenarı 20 metre kadardır ve materyal olarak da paslanmaz çelikten yapılmıştır. Bu nedenle heykelin bombeli olan bütün yüzeyi bir aynanın birebiri kadar yansıtıcıdır. Cloud Gate’i izlemeye gelen beşerler onun yüzeyindeki bombeli yapı nedeni ile, kendi yansımalarının deforme olmuş halleriyle karşılaşırlar.

Chicago kentinin siluetine baktığınızda, sömürgeci sınıfın büyük şirketlerine ilişkin gökdelenlerin bulutlara gerçek yükselme yarışını görürsünüz. Bunlardan kimileri yeniden Cloud Gate üzere metalik, yansıtıcı yüzeylere sahiptir. Gökdelenler, inşaat sanayisinin metal mühendislikleri ile sağlamlaşıp, gökyüzüne hakikat uzadıkça, sokaklardaki beşerler da doğal olarak o oranda giderek küçülüyorlar. Bu nedenle Chicago’nun gökdelenlerden oluşan sokaklarında yürüyen bir insan, kendi hudutsuz küçüklüğünün farkına varır. Kentin ve de dünyanın yargıçlarından kimileri, beton, çelik, cam, tuğla ve ayna üzere objelerden oluşmuş devasa temsilleriyle işte orada, gökyüzüne uzanmış durumdadırlar ve onlara bakmak için beşerler başlarını ‘yukarıya’ gerçek çevirip ‘gökyüzüne’ yanlışsız bakmaları gerekir. Cloud Gate’in ayna yüzeyinde yansımaları olan bu gökdelenlerin kimilerinin doruğu sivridir ve en eski atalarından olan Mısır Piramitleri’ne benzerler. Lakin başlarını üste çevirip bakan kentin insanların görecekleri şey bulutlara hakikat uzanan gökdelenlerdirdir, onları kente diken beşerler değil, onlar görünmezdirler. Bu görünümde beşere yabancı olanın dehşet verici gücü, gücün temsilleri vardır. Onlar kendilerini temsil eden görünürlüğü inşa eden lakin kendileri görünmeyenlerdir.

Bu görünmeyen sömürgeciler, sokaktaki beşerler yahut Anish Kapoor heykeli önünde duran insanların ruh halinden ve var olma biçiminden hayli uzaktadırlar ve çok iyi bildikleri şudur: Dünyayı sömürerek, kurdukları uçsuz bucaksız saltanat, yırtıcı bir hukuksuzlukla inşa olmuştur ve hasebiyle her vakit tehdit altında olduğundan, kendilerini sokaklardaki insanlardan korumak ve onları denetim etmek için yollar yahut araçlar gereklidir.

Sanki araçlardan biri de bir sanat objesi olabilir mi? Yani sanat direk toplumların sömürülmesinde çok kullanışlı bir araç olabilir mi?

Kent meydanındaki devasa ve ayna kaplı bir fasulye çekirdeği nedir ve neden Amerika sanayisinin en büyük merkezlerinden biri olan bu etkileyici kentin meydanındadır. Mesela bu fasulye çekirdeği yalnızca üç santim uzunluğunda ve tekrar büyük olanıyla tıpkı formda olsa, ve işverenlerden birinin masasında dursaydı tıpkı güce ve tesire sahip olabilir miydi? Bir an onu bir masa kenarının üzerinde ve bir misket yahut golf topu büyüklüğünde hayal edelim. Aynısının küçüğünün bizi hayal kırıklığına uğratacağı, ve dikkatimizi dahi çekmeyeceği kesin olmakla bir arada, bu küçük versiyonun kentin insanlarıyla bağa geçmesi de elbette mümkün değildir. O halde bu heykelin bütün özelliğinin büyüklüğünden kaynaklandığını söylemek doğrudur ve bu heykel kiminle, neler konuşur. Tıpkı Chicago’daki devasa gökdelenler üzere.

Muktedir hayatındaki gökdelenler üzere, her şeyin boyutlarını abartarak, dünyasını büyüterek hakimiyetini sarsılmaz kılar. Diktatörlerin sarayları bu yüzden vardır ve bu yüzden saraylar ve gökdelenler üzere kamusal alan heykelleri de gittikçe büyürler. Mısır piramitleri bu nedenle büyük ve karmaşıktır. Sömürgeci, sömürmeyi mümkün kılmanın sayısız hallerinden biri olan büyüklük ile kendini donatır ve bu tıpkı vakitte onun dehşetle tetiklenen hastalığıdır, o bir boyut hastasıdır. Onun bu tabiatı nedeni ile hakikati manaya, algılama formu hayvanlarınkiyle birebirdir. Hayvanlar için gerçeklik büyüklükle hakikat orantılı olduğundan, onların dünyasında çok küçük olan bir canlı asla canlı ve gerçek olmadığı üzere, var bile değildir. Lakin sömürgeciyi hayvanlardan ayıran şey, yok saydıklar insanları ile ortalarındaki görünmez sıkı bağdır. Bu nedenle başı bulutlarda gezen ofisinde oturan adamın, kaldırımda başını kaldırmış üst bakan beşerler ile sıkı bir bağı vardır ve bunu düzenlemesi gerekir. Bu düzenleme işinde asker, polis, yasa yapan ve uygulayıcıları, sanayi devleri vs vs ortasında elbette sanatkarlar da vardır. Sokakta, kaldırımda yürüyen ve tek kaygısı geçimini sağlamak haline getirilmiş olan insanın sistem içindeki misyonunu, sesini çıkarmadan devam ettirmesi ve tıpkı zamada da hizmet etmesi gerekir. İşte Chicago kent merkezindeki Anish Kapoor heykeli bu nedenlerden ötürü ordadır.

Fasulye karşısındaki beşerler, kentin yargıçlarının gücüyle de karşı karşıyadırlar, ama ayrıyeten, heykel üzerinde kendi yansımalarının olmasına benzeri bir formda, sömürgecilerin hem karşısında hem de içindedirler. Bu heykeldeki kendi yansımaları üzere, onlar sistemin sahiplerinin yanında yapı bozumuna uğratılarak tekrar üretilmiş, sömürgecinin görkemli varlığından birazını, egosundan çok küçük bir modülünü, bu meydan aynasına yansıma yoluyla dahil oluşlarıyla sahip olurlar. Yansımaları heykelin üzerinde ve içinde olduğu üzere, sömürgeci ile özdeşleşip, ortak bir egonun ortaklarından biri olduğu hissiyle zararsızlaştırılırlar.

İşte ordalar, muktedirin büyük vücudunun üzerinde ve onun bir kesimi durumunda ve tıpkı vakitte kendisiyle, kendi yamuk yansımasıyla karşı karşıyalar ve kendi kendilerine bakan bu beşerler, muktedirin vücudu (sistem) ile girdikleri dolaylı temas sonucu bir defa daha kaybettiklerinin farkında değiller. Onlara verilmiş olan ve bir imkan üzere görünen neredeyse her şey, tıpkı vakitte onların köleleşmesinin de ana nedenidir.

Cloud Gate objesini kent meydanına koymanın ortacısı yahut sanatkarı olan Annis Kapoor, dünya çapında tanınan en ünlü sanatkarlardan biri olarak bilinir. Birebir vakitte İkiz Kuleler’e yaptığı akın ile üç bin kişiyi katleden Usame Bin Laden’in de dünyaca ünlü bir sanatçı olduğunun beyanatı var. Üstelik bu beyanatı yeniden batı sanatından diğer sanatkarlar yaptı. Laden’in yaptığı yıkımı kozmozun en büyük sanat yapıtı, ve kendisini de kozmozun en büyük sanatkarı olduğunu duyuru ettiler. Onlar üzere düşünülürse, Laden’in mükemmel enstalasyonunun yanında bugüne kadarki dünya sanatı bir hiçtir ve elbette Cloud Gate üzere heykeller de bu hiçin içindedir. Bu vahim beyanatı oksidentalist Türkiye sanat topluluğundan bir müellif da kendi kitabına aldı.

Sanki hakikaten Laden’in yaptığı yıkım ile Cloud Gate bu kadar aykırı objeler midir, yoksa ortalarında bir bağlantı var mıdır? Bu münasebet varsa ne kadar yakın yahut ne kadar uzaktır. İkisini de tastamam başka yahut tıpkı yerlere koymamız mümkün müdür?

Sorumuzu güncelleyip şöyle de sorabiliriz; Sanki Anish Kapoor’un Chicago kent meydanında bulunan bu heykelini köle tüccarlarının kent meydanlarında dikili olan heykellerinden ayıran ve birebir vakitte birleştiren şeyler nelerdir?

Elbet, birçok sanatçı kendi çalışmasının Chicago üzere bir kentin meydanına dikilmesini ister. Bu hususta sanatkarlar kendilerini bir etikle sorgulamazlar. Bu ve buna emsal heykeller her gün tekrar dikiliyor ve birçok sanatçı, geçimini meydan heykellerinden sağlıyor. Bu objeleri, devlet, belediyeler, şirketler yahut gibisi kurumlar sipariş ediyor. Öte tarafta köle tüccarlarının heykelleri meydanlardan sökülüp parçalanıyor; ırmaklara, çöplere atılıyorlar.

Sanatkarların birden fazla, ne kıymetine olursa olsun sanat sanayisinin içinde var olmaya çalışıyor ve bunun için ellerinden gelen her şeyi yapıyorlar. Sömürgenin sokaklardaki uzantıları niteliğindeki heykelleri daima olarak dikmeye devam ediyorlar ve bu objeler çok çeşitli yollardan sömürgecileri temsil eder durumdayken, sanatın dokunulmazlığı unsuruna sığınarak, kendilerini etikten ve hukuktan muaf kılmaları artık mümkün değil.

Öteki tarafta Amerika’da siyah olan George Floyd’un bir polis tarafından vahşice öldürülmesi sonrasında ayaklanan siyahiler ve onları destekleyenler, sokaklardaki köle tüccarlarının heykellerini devirip, parçalayıp imha ediyorlar. Utanç tarihinin temsilleri meydanlardan devrilerek parçalanıyor ve ırmaklara, çöplere atılıyor. Bu hareketlerin tesirleri, yeni dünya kritik biçimleri, elbette müzelerin, galerilerin kalbine, kadar uzanacaktır ve hem sanatı, hem de sanatçıyı sorgulayacaktır.

Çok kıymetli olması açısından çabucak belirtmek istiyorum, ayrıyeten faşizmin heykellerini, köle tüccarlarının heykellerini, sanatkarlar devirmiyor. Bu heykelleri, ezilenler, ayrımcılığa, ırkçılığa uğrayan halklar, George Floyd’un bir polis tarafından öldürülmesi sonrasında ayaklanan siyahiler ve onları destekleyenler deviriyor. Bu heykelleri Anish Kapoor aynası karşısındaki beşerler deviriyor bu çok değerli.

Sömürgeciler toplumların üzerine sistemlerini inşa ederlerken, her vakit sanatı ve mimariyi kullandılar ve kullanıyorlar bu açık. Kendi iktidarlarını temsil eden kelamda heykelleri sanatkarlara yaptırıp halkın doruğuna dikiyorlar ve bu heykellerin dokunulmazlığını, kutsallığını birinci evvel sanatkarlara öğretiyorlar, bunu kamusal alanlarda ve bilhassa kent meydanlarında sonsuz hakka sahip Türkiye Kemalizmini temsil eden putlardan da biliyoruz.

Her şeyi kendine hizmet etmesi emeliyle kıymetlendiren sömürgeciler, insanları köleleştirip kullanmakla birlikte, sanatkarları da bu sömürü tertibinin inşasında her vakit kullandılar ve kullanıyorlar. Kent meydanlarındaki yahut üniversitelerdeki heykel ve büstlerin, tapınak ve benzerlerinin birinci emeli iktidarların kendi sömürü sistemleridir, sanat değil. Sanat yapıtı dokunulmazlığıyla donattıkları bu objelerin dokunulmazlıklarından anlaşılması gereken sömürgecinin dokunulmazlığıdır sanatın dokunulmazlığı değil. İktidarlar için bu halde rol oynamış ve bu rolü karşılığında beslenmiş hiçbir ‘sanat’ doğal olarak bağımsız olamaz. Bu nedenle de böylesi bir sanat yahut sanat üreticisi sömürgeciyi sorgulama yetisinden de büsbütün yoksundur. Müzede sergilenmeyi bekleyen hiç kimse müzeciye tükürmez.

Sanatın sömürgeci büyük sermayelerin monopolünde olması, müzeler, galeriler ve öteki sanat kurumlarının da bu sermayelerin araçları olarak faaliyette olması, sanatta vasatlığı ve berbatlığı normalleştirip kalkındırmakla bir arada, buna karşı olan ötekinin sanatını ise her vakit ‘nefessiz’ bıraktı. Son ayaklanma ile ezilenlerin, bütün bu paradigmayı devre dışı bırakmaya başladıklarını söyleyemesek de, bunu yeni bir zamanın başlangıcı olduğunu söyleyebiliriz. Sömürgeciyi temsil eden heykelleri devirmeye başlamakla bir arada, onları gerçek manalarına bağlayarak tekrar görünür kıldıklarını katiyen görüyoruz ve bunu çok değerlidir bu bağlamda. Bu görünürlük köle tüccarlarının heykellerini aşıp, bütün bileşenlerini kapsaması sıkıntı ve bu vakit alsa da, bu yeni görünürlük, yeni bakış, paradigmayı değiştirmesi nedeni ile, artık meydan heykelleri, müzeler ve galeri üzere yerlerdeki sömürgecilerden az yahut çok izler taşıyan bütün temsil objelerini, tekrar manalandırıp sorgulamaya kadar gidebilir. Sanatın harika vasatlığı ve süper berbatlığı artık küresel seviyede huzuru kaçmış durumdadır.

İktidarların ve de onlara güdümlü olarak da sanatın müdafaası altında rahatı kaçmadan duran faşizmin objeleri, artık yalnızca iktidarların ve sanatın sorunu olmaktan çıkarıldılar. Bu objeler, muktedirlerin muhafazasıyla yalnızca kendilerine ve sanat dünyasına görünür olan ve koruyan ‘sanat maskesi’ ’inden koparılarak ve ezilenlerin kendileri tarafından hem kendilerine ve hem de bütün dünyaya en çıplak halleriyle görünür hale getirildiler. Bir uyku devrinin ayakta uyuyan putlarını da rahatlarını kaçırarak uyandırdılar ve meydanlarda paramparça ediyorlar.

Gazete Duvar