Başşehir Üniversitesi İktisat Programı Kısım Lideri ve eski Devlet Planlama Teşkilatı Planlama Uzmanı Prof. Dr. Uğur Emek, yap işlet devret projeleri kapsamında Hazine’nin yaklaşık 157 milyar dolarlık yükümlülük altına girdiğini vurgulayarak “Şehir hastaneleri ve ulaştırma projelerinin bir kısım ödemesi yapıldı. Şu an kabaca 150 milyar dolarlık bir gelir garantisi stoku bulunmakta” dedi.

Türkiye’de projelerin gereksinimden değil, siyaseten belirlendiğine dikkat çeken Emek, “AKP devrinde 20 bin kilometrenin üzerinde bölünmüş yol yapıldı. Artık bu yolların yanına otoyol yapılıyor. Neden? Bilmiyoruz. Kent hastaneleri açılırken mevcut devlet hastaneleri kapatılıyor. Neden” diye sordu. Prof. Dr. Uğur Emek ile kur artışının mega projelere tesirleri ve yap işlet devret projelerini konuştuk.

Şehriban Kıraç ve Uğur Emek

– Döviz kuru 11 lirayı aşınca devlet garantili mega projelerde garanti ödemeleri ne kadar arttı?

157 milyar dolar civarında gelir garantisi verildi. Bunun 81 milyarı kent hastaneleri, yaklaşık 40 milyarı ulaştırma projelerine ve yaklaşık 36 milyarı da Akkuyu Nükleer Santralına aittir.

Kent hastaneleri ve ulaştırma projelerinin bir kısım ödeme yapıldı. Şu an kabaca 150 milyar dolarlık bir gelir garantisi stoku bulunmaktadır.

Yılbaşında dolar kuru 7.43 TL’dir. 23 Kasım prestijiyle ise 13.50 TL’ye kadar çıktı. Öteki bir deyişle yılbaşından bu yana TL dolar karşısında 6.07 TL bedel kaybetti. Bu durumda garantiler TL cinsinden 910.5 milyar artmış oldu.

– Şu anda kadar garantili Kamu Özel İşbirliği (KÖİ) projelerine ne kadarlık para yatırıldı, bu yatırımlar koşul mıydı?

Memleketler arası çalışmalara nazaran 2016-2040 ortasında Türkiye’nin altyapı yatırımına muhtaçlığı 975 milyar dolardır. Mevcut gidişatla bunun 405 milyar dolarını bulabiliyoruz. 570 milyar dolar için yeni kaynak bulunması gerekiyor.

Bu nedenle projelerin önceliklendirilmesi gerekiyor. AKP periyodunda 20 bin kilometrenin üzerinde bölünmüş yol yapıldı. Artık bu yolların yanına otoyol yapılıyor. Neden? Bilmiyoruz. Kent hastaneleri açılırken mevcut devlet hastaneleri kapatılıyor. Neden? Kimi hastaneler zelzeleye sağlam değilmiş. Pekala, Bilkent Şehir Hastanesi açılınca 2004 yılında Ankara’da yapılan 677 yataklı Atatürk Hastanesi neden kapatıldı? Adana’da kent hastanesi için beş yaşındaki 750 yataklı Numune Hastanesi, neden kapatıldı? 2011 yılında Ankara Etlik Kent Hastanesinin inşaatına başlayınca 15 yaşındaki 401 yataklı Etlik İhtisas Hastanesi de kapatıldı.

Kapatılan bu hastanelerin topraklarının ticari alan ve rezidans olarak kullanılacaktı. İhalelerde bu topraklar, kazanan firmalara tahsis edildi. Danıştay bu uygulamanın kanuna muhalif olduğunu ileri sürerek ihalelerin yürütmesini durdurdu. Bu durumda Sıhhat Bakanlığı toprakları geri aldı. Artık ne yapacaklar bilmiyoruz.

Her tercih bir vazgeçiştir. Kaynaklar bu halde harcanınca başka alanlarda hizmet üretilemiyor. Hastanelerde randevu alınamıyor. Merkezi Hastane Randevu sisteminden Ankara merkezde göz randevusu almanız kolay değil. Tahminen 15-20 gün yakın ilçelerden randevu alabilirsiniz. Veliler paklık materyali ve kırtasiye üzere başlıklar altında okullara bağış yapmak durumunda kalıyorlar.

İHALELER AZ SAYIDA FİRMAYA GİDİYOR

– Garantili projelerde gördük ki bu ihalelerin tamamı 3-4 büyük şirketin elinde toplandı, bu ne çeşit sakıncalar doğurur?

Dünya Bankası bilgilerine nazaran Türkiye’de yapılan KÖİ projelerinin ortalama mukavele büyüklüğü 640 milyon dolar civarındadır. Bu dünya standartlarına nazaran çok yüksektir. Milyar dolarlık çok proje de bulunmaktadır. Bu projelerin maliyetinin en az yüzde 20’sinin öz sermayeyle karşılanması gerekiyor. Geri kalanı da proje finansmanıdır. Bu pazara giriş mahzuru yaratıyor.

İkincisi projeler büyüdükçe fizibilite, şartname ve mukavele yazımı giderek karmaşık hale geliyor. Geleceğin belirsizliğinde yazılan KÖİ kontratları eksiklikler ve yanlışlar içermektedir. Bu nedenle kontrat değişiklikleri yapılmaktadır. Resmi metinlerden okuyoruz ki ihalelere bu kontratları değiştireceğine inanan firmalar teklif veriyorlarmış. Bu da bir başka pazara giriş manisi yaratıyor.

Bunun sonucunda ihalelere az sayıda firma katılıyor. Sonuç olarak ihaleler az sayıda firma tarafından alınıyor.

Kent hastanelerinde yaklaşık 30 bin yatak kapasitesinin yüzde 70.2’si dört firmanın denetimindedir. Güç ve ulaştırma projelerinin yaklaşık yüzde 82’si sekiz firmanın denetimindedir. Bu da KÖİ kontratlarının ihalelerinde oligopolistik/işbirlikçi davranış göstergesidir.

İHTİYAÇ TAHLİLİ YAPILMIYOR

– Kanal İstanbul gündemdeki yerini koruyor, sizce bu kriz periyodunda bu ve gibisi mega projelere gereksinim var mı?

Bu projelerde bir muhtaçlık tahlili yapılmıyor. Evvel Türkiye’nin bir altyapı yatırım planının olması gerekiyor. Bu plan güç, haberleşme, ulaştırma, eğitim, sıhhat, içme suyu ve kanalizasyon kesimlerinin tamamını kapsamalıdır. Hem de alt bölümler prestijiyle. Örneğin güç elektrik, doğalgaz ve akaryakıtı kapsamalıdır.

Bu planda bir yandan kesimler ortasında ve bölüm içerisinde, öte yandan da bölgeler ortasında ve bölge içersindeki öncelikler karşılaştırılmalı.

Bu türlü bir planın yapılması için yasal ve kurumsal kapasite yaratılması gerekirken, var olan kapasiteyi de yok ediyoruz. Bunun için de daha güçlü bir Devlet Planlama Teşkilatı’na gereksinim bulunmaktadır.

MUHTAÇLIK OLMADAN PROJE YAPILIYOR

– Türkiye’de gereksinimden projeye değil, projeden gereksinime gidiliyor diyorsunuz, nitekim gereksinim olmadığı halde proje mi yapılıyor?

Proje Döngü İdaresi çerçevesinde altyapı projelerinde gereksinimden projeye gidilir. Meğer KÖİ projelerinde projeden muhtaçlığa gidilmektedir. Siyasi tercihler çerçevesinde belirlenen projeleri yapılabilir kılmak ismine fizibilite çalışmalarında taklalar attırılmaktadır. Bu artık açık sır. Bunları Özel İhtisas Kurulu raporlarından ve milletlerarası çalışmalardan okuyabiliyoruz. KÖİ projelerinin fizibilitelerini yönetecek yasal ve idari yapı da yetersizdir zati. Örneğin İstanbul Havalimanı’nı evvel siyasetçiler açıkladı. Halbuki eski THY İdare Heyeti Lideri Hamdi Topçu hatıratını yazdığı kitabında Atatürk Limanına yapılacak bir pistin İstanbul’un muhtaçlığını karşılayacağını belirtiyor. Pistin maliyeti 1.2 milyar dolar olacakmış. Havalimanının maliyeti 10 milyar avronun üzerinde. Topçu, Binali beyin son devriydi, “sanırım giderayak gerisinde bir eser bırakmak istiyordu” diyor. Kısa bir şartname ile ihaleye çıkılmış. Topçu’ya nazaran “kervanın yolda düzeltilmesine karar verilmiş.”

Bu örnekleri çoğaltmak mümkündür. Kent hastaneleri siyaseten dilek edilen bir projedir. Kanal İstanbul’da birebir biçimde. Kuzey Marmara Otoyolu İstanbul’un kuzeyine kurulacak bir kent için yapılıyor.

Siyasetçiler devasa bir kent hastanesi istiyor. Bu durumda Bilkent Şehir Hastanesinde 3 bin 700 hastanın yatacağını söylemek durumunda kalınıyor. Devasa bir havalimanı istenildiğinde; Atatürk Havalimanını kapatıp İstanbul Havalimanını yılda 200 milyon yolcunun kullanacağını söylemek durumundasınız. Emsal biçimde Çanakkale ve Osmangazi köprülerini legalleştirmek için Marmara’nın etrafından günde 45 bin aracın geçeceği söyleniyor. Projeler siyaseten belirleniyor, bürokratlar bu projelere meşruiyet sağlayacak talep hesabı yapıyorlar. Böylelikle söz edilen talebin gerçekleşmesi çok kolay olmuyor.

– Bitmiş projeleri iptal etmek mümkün olur mu, garanti ödemelerinden vazgeçilebilir mi?

Bu türlü bir yaklaşımın söylendiği üzere kolay olmadığını düşünüyorum. Kontratların içeriğine iyi bakmak gerekiyor. Kamu kurumları yalnızca şirketlerle KÖİ mukavelesi imzalamıyor. Ayrıyeten bankalarla da borç üstlenim mutabakatı imzalıyor. Memleketler arası tahkim var. Karmaşık bir kontrat alakası var orta yerde.

Bunun yerine performans kontrolü yapılabilir. Sayıştay raporlarına nazaran bilhassa de kent hastanelerinde özel şirket taahhütlerini yerine getirmiyormuş. Performans kontrolü iyi yapılırsa kamunun eli güçlenir diye düşünüyorum.

Cumhuriyet