Prof. Dr. Hayri Kozanoğlu: Kur hareketinin nerede duracağını kestirmek yeterlice zorlaşıyor. Ancak net bir gerçek var ki, iktisadın bünyesini bozan bir durumla karşı karşıyayız. Adeta 84 milyon insanın geleceğini tehlikeye atan bir kumar oynanıyor.

Altınbaş Üniversitesi öğretim üyesi Prof. Dr. Hayri Kozanoğlu, Türkiye yalnızca bir ekonomik kriz değil, siyasi ve toplumsal bir krizin de yaşandığını vurguladı.

Zati inandırıcı bulunmayan TÜİK’in resmi enflasyon sayılarının dahi yüzde 30’un üzerine yükselebileceğine dikkat çeken Kozanoğlu, “Halkın fiyatların daha da yükselmesi kaygısıyla zarurî muhtaçlıkları, besin ve gereksinim hususlarını stoklama eğilimine gireceğini, kredi kartlarına dayanacağını öngörüyorum. Kuaför, spor salonu, lokanta-kafe üzere hizmet kesiminde, kültür ve sanatta, sağlam tüketim mallarında tam aykırısı talebin bıçak üzere kesilmesini bekliyorum. Sonunda olan alım gücü giderek azalan halka olacak” dedi. Prof. Dr. Hayri Kozanoğlu ile Türkiye ekonomisindeki son gelişmeleri konuştuk.

Şehriban Kıraç ve Hayri Kozanoğlu

SADE YURTTAŞLAR BU TÜRLÜ VAKİTLERDE DÖVİZDEN UZAK DURMALI

– Kur 13.50 TL’ye kadar fırladı. TL’deki bedel kaybı nereye kadar varır?

Türk lirasının ABD doları karşısında bedel kaybı 2021 Mart devrine nazaran yüzde 40’a yaklaştı. Lakin bir paranın paha yitirmesinden çok tahteravalli üzere inip çıkarak oynaklık sergilemesi daha tehlikelidir. Zira bu durum meçhullüğü artırır, iktisattaki aktörlerin önünü görmesini, münasebetiyle karar almasını zorlaştırır. Yatırımlar durur, ihracatçılar malını fiyatlandıramaz, ithalatçılar sipariş veremez hale düşer. Bu tip türbülans periyotlarında büyük vurgunlar vuranlar çıktığı üzere, keskin ziyanlara uğrayanlara da rastlanır. 1994, 2001, 2018 döviz krizlerinde TL’nin çok bedel kaybı sonrası (literatürde overshooting denilen olgu), daima ziyanların bir kısmını telafi etmesi, fakat başlangıç noktasının altında bir yerde dengelenmesine şahit olduk. Bu süreçte trene son atlayan amatörler, yani kurun en yüksek noktasında alışa geçenler ziyana uğradı. Öncelikle sade yurttaşlarımızı bu türlü vakitlerde dövizden uzak durmaları için uyaralım. Fakat bu kere başta Cumhurbaşkanı Erdoğan ve iktisat sözcüleri TL’nin paha kaybından şikayetçi olmak bir yana, bu garabetten bir ulusal kurtuluş, kalkınma destanı çıkarmaya çalışıyorlar, memnuniyetlerini gizlemiyorlar. O nedenle kur hareketinin nerede duracağını kestirmek düzgünce zorlaşıyor. Lakin net bir gerçek var ki, iktisadın bünyesini bozan bir durumla karşı karşıyayız. Adeta 84 milyon insanın geleceğini tehlikeye atan bir kumar oynanıyor.

– AKP’nin parlak yılları olarak gösterilen 2003-2013 periyodu sahiden başarılı mı?

AKP kendi açısından şanslı bir periyotta iktidara geldi. Zira 2001 krizi sonrası Kemal Derviş komutasında “Güçlü İktisada Geçiş Programı” ismi altında IMF istikrar programı uygulamaya sokulmuştu. Bu ortalama yurttaşa kemer sıktıran, ömür standartlarını aşağı çeken, tarım kesitini uygunca tahrip eden, ancak makro istikrarları de sağlama yolunda hedefine ulaşan bir programdı. Zati AKP, halkın yaşadığı bu zorluklara yansısının bir eseriydi. Bilhassa, “faiz dışı bütçe fazlası” düsturuyla öncelik borçların ödenmesine veriliyor, öteki harcamalarda, bilhassa toplumsal programlarda kısıntıya gidiliyordu. Dünya konjonktürü de buna çok uygundu. Evvel teknoloji balonunun patlaması, sonra 11 Eylül saldırısı sonucu ABD Merkez Bankası Fed faizleri aşağıya çekmiş, global piyasaları likiditeye boğmuştu. Çin’in DTÖ’ye katılması da global enflasyonu düşüren bir tesir yaratıyordu. İşte AKP kabataslak 2013 yılına kadar bu elverişli ortamda yüksek büyüme suratları yakaladı, 2013 yılında kişi başına gelir 12.582 dolara kadar yükseldi.

İktisattaki, “imkansız üçlü” kurgusu çokça hatırlatılıyor, yani bir ülkenin sermaye akışlarının özgür olması şartlarında hem faizleri hem de dövizi belirleyemeyeceği gerçeği lisana getiriliyor. Bu doğrudur, lakin global şartlar müsaade verdiği takdirde muhakkak periyotlar hem faizin düşük, hem de lokal paranın bedelli olabilme mümkünlüğünü ortadan kaldırmaz. Gerçekten kelamını ettiğimiz 10 yıllık devirde faizler izafî düşük seyrederken, ağır sermaye girişleri sonucu TL de kıymetli kaldı. Böylece enflasyonun düşürülmesi, tıpkı vakitte kredi genişlemesiyle tatminkar büyüme suratlarının sağlanması gerçekleşti.

Ne var ki bu süreçte cari açıklar kabardı. 2003-2013 ortası periyotta 404 milyar dolarlık cari açık ortaya çıktı. Bunun manası dış tasarruflarla yatırımları hızlandırmak, birebir vakitte yurtdışına yükümlülüklerin artmasıdır. 2002’de 130 milyar dolar olan dış borçlar, 2013’te 395 milyar dolara çıktı, bugün ise 446 milyar dolar seviyesinde bulunuyor. Tüpraş, Ereğli, Petkim üzere stratejik kamu işletmeleri özelleştirildi. 61.2 milyar doların girdiği 2006-2008 ortası başta gelmek üzere direkt yabancı sermaye yatırımları 167.5 milyar doları buldu. Bu devirde AB’ye tam üyelik rüzgarlarının esmesi de global sermayenin Türkiye’ye iltifatını artırdı. AKP’nin devr-i saadet devrinin hikayesi kısaca bu türlü.

KIRILGANLIKLAR ARTTI

– Bu döviz-faiz kıskacına nasıl girildi?

2013’te tam Seyahat İsyanı’nın başladığı günlerde, Fed lideri Bernanke de tahvil alımlarını yavaşlatacaklarını açıkladı. Böylece Türkiye gibisi sıcak para akımlarına bağımlı ülkelerin sarsıntılı devirleri başladı. Gel-gitlerle 2014 başında faizlerin sertçe artırılması, devamında faiz koridorları rezerv opsiyon düzeneği üzere fantezilerle para siyasetinin yönlendirildiği bir periyot yaşandı. 2017’de ise Kredi Garanti Fonu aracılığıyla iktisada büyüme dopingi yapıldı. Bu periyot KGF fonlarının yatırım yerine, başta döviz alımları, yatlara, katlara saçıldığı, sermaye açısından bir “plata dulce” tatlı para periyodu oldu. Evet büyüme hızlandı lakin kırılganlıklar da arttı.

Hakikaten 2018’de Rahip Brunson krizi, Erdoğan’ın malum “faiz sebep enflasyon netice” tezlerini yabancı yatırımcılara sunduğu Londra toplantısı derken yaz sonlarında kur atağı başladı. Rahibin salınması ve faizlerin 5 atılımda yüzde 24’e kadar yükseltilmesi odunuyla ortalık duruldu. Fakat ekonomik büyümenin fren yapması ile 2019’da mahallî seçimler sürecinin de tesiriyle ile tekrar faiz indirimleri başladı. Giderek “faiz-döviz” kıskacı daralmaktaydı. Pandemi periyodunda hem faizi hem dövizi düşük tutma zorlaması, meşhur “128 milyar dolar nerede?” tartışmasını tetikleyen, Merkez Bankası’nın rezervlerinin yakılmasına mal oldu.

19 YILDIR AKLINIZ NEREDEYDİ?

– Yeni bir ekonomik model üzerinde çalışılıyor deniliyor, ne diyeceksiniz?

Bugünlerde ise yeni bir deney başlatıldı, döviz kurunu hür düşüşe terk ederek buradan rekabet gücü kazanıp, cari fazla verme hülyası… Haliyle insanın aklına, madem bu türlü sihirli bir formül vardı, 19 yıldır aklınız neredeydi? Haydi aklınız geç geldi, o vakit 2020 yazında dolar 6.85 lira kurunu zorlamak kıymetine onca rezervi niçin heba ettiniz? O da olmadı daha 2 ay önce Orta Vadeli Programı ilan ederken neden 2024’te bile cari açık vermeyi hedeflemediniz, 2022 ortalama dolar kurunu 9.27 lira olarak ilan ettiniz? soruları geliyor.

– Cari fazla verme maksadı niçin gerçekçi değil?

Öncelikle cari fazla vermek bir ülkenin tasarruflarından daha az yatırım yapması manasına gelir ki, bu orta-uzun devirde tersine büyümesinin duraklamasıyla sonuçlanır. Ayrıyeten siz faizleri enflasyonun çok altında tutup insanların tasarruf etmesini nasıl sağlayacaksınız? Daima yüksek teknolojili, yüksek katma pahalı üretimden kelam ediyorsunuz, bunun yolu lakin döviz harcaması gerektiren makine ekipman yatırımından geçer. Aksi halde ucuz emekçi fiyatlarına dayalı, emek ağır, düşük katma kıymetli işlenmiş besin, dokumacılık ve mobilyada üretim ve ihracata mahkum olursunuz. Ek olarak, yıllardır ülkeyi mahkum ettiğiniz yüksek cari açık – biriken dış yükümlülükler kısır döngüsü, cari dengeyi yalnızca dış ticaret üzerinden belirlemiyor. Örneğin bu yıl, birincil gelir ismi verilen faiz, kar transferi, fiyat ödemelerinin fiyatı 11.2 milyar doları buluyor. Yani ya dış borçlarınızı yine yapılandırma-erteleme üzere radikal bir adım atacaksınız, ya da “makul” cari açıklarla yönetme yoluna gideceksiniz.

124 MİLYAR DOLAR AÇIK

– Borçların ödenmesi konusunda risk görüyor musunuz?

Vadesi 1 yılın altında 168 milyar dolar dış borç var. Bunun bir kısmı yabancıların mevduatları, repo hesapları, ticari krediler, bunlarda sorun yaşanmadığını düşünsek bile, 38 milyar doları bankacılık kesitine ilişkin yenilenmesi gereken 60 milyar dolar borç bulunuyor. Türkiye’nin kredi risk priminin 499 puana yükseldiğini hatırlarsak, yenilenecek borçların maliyetinin dolar cinsi kabaca yüzde 6’dan aşağı olmasını bekleyemeyiz. Zati Türkiye’nin 5 yıl vadeli eurobond faizleri en son yüzde 6.56 idi. Yani dış borçların ödenmesi aksamasa bile maliyeti artacak. Gerçek kesim bilhassa 2018 döviz krizinden sonra açık durumlarını, öncelikle yurt içi bankalara borçlarını ödeyerek azalttı. 2017 yılında 188 milyar dolar olan açık bugün 124 milyar dolar civarında. Lakin şirketler kesitinin bu periyotta mevduatlarını 26 milyar dolar artırıp, borçlarını 15 milyar dolar eksiltmesi bir yandan risklerini sonlandırması, öte yandan döviz talebini artırması demek. Kur artışı dehşetinin nakit akışlarını borçlarını tasfiye etmeye yönlendirmesi, yeni yatırım yapılmaması, istihdam yaratılmaması manasına gelir ki, bu da büyüme önünde başlı başına bir manidir.

ENFLASYON YÜZDE 30’U AŞAR

– Kur hareketinin enflasyon üzerindeki tesiri neler olur, vatandaşı nasıl günler bekliyor?

2018 döviz krizinde ÜFE’nin yüzde 50’ye dayanması, birkaç ay gecikmeli olarak 2019 başında TÜFE’yi yüzde 20 bandının üstüne çekmiş, yıl içinde tek haneli sayılara düşmüştü. Fakat bu sefer şimdi kurlar sakinleşmiş görünmüyor, iktisat idaresinin de bu tarafta bir uğraşı yok. Dünyada aslında bir enflasyon dalgası yaşanıyor, bilhassa besin, güç ve navlun fiyatları yüksek seyrediyor. Merkez Bankası Lideri Kavcıoğlu’nun eylülde çekirdek enflasyonu söylem etmesinden bu yana TL yüzde 30’un üzerinde kayba uğramış bulunuyor. Bunun 3-6 ay içerisinde, geçirgenlik tesiriyle enflasyonu 8-10 puan daha üst çekmesini bekleyebiliriz. Böylece esasen inandırıcı bulunmayan TÜİK’in resmi enflasyon sayıları dahi yüzde 30’un üzerine yükselir. Ayrıyeten ben halkın fiyatların daha da yükselmesi tasasıyla zarurî muhtaçlıkları, besin ve muhtaçlık hususlarını stoklama eğilimine gireceğini, kredi kartlarına dayanacağının, kısa vadede cirolarda yapay bir sıçrama meydana geleceğini düşünüyorum. Bu kalemlerde talep enflasyonu da ortaya çıkacak. Lakin kuaför, spor salonu, lokanta-kafe üzere hizmet kesiminde, kültür ve sanatta, güçlü tüketim mallarında tam aykırısı talebin bıçak üzere kesilmesini bekliyorum. Sonunda olan alım gücü giderek azalan halka olacak.

YALNIZCA EKONOMİK DEĞİL, TOPLUMSAL KRİZ VAR

– Türkiye iktisadı şu anda krizde diyebilir miyiz ya da izlenen siyasetlerle nasıl bir krize sürükleniyor?

Türkiye yalnızca bir ekonomik kriz yaşamıyor, kriz yalnızca artan döviz kurları, akaryakıt kuyrukları, boşalmaya yüz tutan market rafları, malını birebir maliyetle yerine koyamam endişesiyle stokta tutan tüccarla kendini göstermiyor. Siyasi bir kriz de yaşanıyor. Başkanlık sistemi işlemiyor, devletin kurumsal yapıları çöküyor. Toplumsal bir kriz yaşanıyor, farklı toplum kısımları ortasında irtibat kopuyor, empati kayboluyor, kutuplaşma artıyor. İdeolojik bir kriz yaşanıyor, Cumhur ittifakı çok milliyetçi, mezhepçi, tehditkar bir telaffuzla ayakta durmaya çalışıyor. En son Kavala davasında görüldüğü üzere hukuk sistemi tarafsızlığını yitirmiş, meşruiyetini kaybetmiş durumda. Çoklu bir krizin Marksist düşünür Gramşi’nin sözüyle organik bir krizin yalnızca ekonomik bir reçeteyle, maaşlarda yapılacak bir ayarlamayla çözülmesi imkanlı değil. Ülkenin demokrasisiyle, kurumlarıyla, hukuk normlarıyla, bölüşüm alakalarıyla “reset” tabir edilen bir “sıfırlamaya” ihtiyacı var.

DÖVİZE YÖNELMEYİ ÖZENDİRDİLER

– Merkez Bankası’ndan yeni bir faiz indirimi bekliyor musunuz?

Merkez Bankası’nın siyaset faizlerini indirmesi tek başına fazla bir mana tabir etmiyor. En düşük riske sahip olduğu düşünülen, bu nedenle en az maliyetle borçlanması beklenen Hazine kağıtlarının faiz oranı değişik vadelerde yüzde 21’in üzerinde. Şayet üzerlerinde baskı bulunmasa hiçbir banka aydayüzde 1.29 faizle konut kredisi vermez, onun yerine kamu kağıtlarını almayı tercih eder. Ayrıyeten olayın sınıfsal bir boyutu da var. Düşük faizli krediler şirketlere verilirken, düşük ve orta gelirlilerin başvurduğu muhtaçlık kredileri ve kredi kartlarında, tersine ‘makro ihtiyati’ tedbirler ismi altında borçlanma zorlaştırılıyor. Bankaların temel fon kaynağı mevduatların faizlerinin de düşük tutulması isteniyor. Bu durum haliyle döviz ikamesini, yani dolar, euro tutmayı teşvik ediyor. Gerçek bireylerin şu anda 145 milyar dolar mevduatı var ve bu kısmın serveti Eylülden bu yana, faiz zorlamasıyla 580 milyar lira artmış durumda. Yani bir yandan Erdoğan döviz tutanlara yönelik “teröriste” varan tabirler kullanırken, bir yandan da mesnetsiz siyasetlerle onların zenginleşmesini sağladığı üzere, dövize yönelmeyi de özendirmiş oluyor.

AİLELERE 1000 TL ÖDEME YAPILMALI

– İktisat için bir kurtuluş reçetesi var mı, acil atılması gereken adımlar nelerdir?

ÇOK YAMAN KIŞ GÜNLERİNİN BİZİ BEKLİYOR

– 2022 yılı için iktisatta öngörüde bulunabiliyor musunuz?

Şu anda toz duman içerisinde 2022’ye ait bir öngörüde bulunmak olanaksız. OVP şimdiden kadük olmuş durumda. Öncelikle iktisat idaresinin bir güncelleme yapması mecburî. 2022 yılında ortalama dolar kurunu 9.27 kabul eden, faiz masraflarının 259 milyar lirada tutan varsayımların değiştirilmesi koşul. Fakat şimdiden yatırımların durduğu, enflasyonun sıçradığı, işsizliğin arttığı, yoksulluğun yaygınlaştığı çok yaman kış günlerinin bizi beklediği ortada.

– Cumhurbaşkanı Erdoğan’ın mandacı ekonomistler ve ‘Ekonomik kurtuluş savaşı’ telaffuzuna ne diyorsunuz?

Erdoğan mandacı ekonomistler derken muhtemelen IMF kapısına gitmeyi öneren, Merkez Bankası bağımsızlığını savunan, mali disiplin vurgusu yapan, 2003-2013 periyodu nostaljisi yaşayan ortalarında liberallerin, eski AKP takımlarının da bulunduğu bir kesiti kastediyor. Pekala kendisi yıllarca IMF programını uygulayan bir hükümetin başbakanı değil miydi? Kılıçdaroğlu’na, Londra tahkim mahkemelerini işaret eden de şahsen kendisi. Üstelik IMF’den ÖÇH kapsamında gelen son 6.4 milyar doları da paşa paşa kabul etti. O bakımdan telaffuzlarına aldanmayın, bağımsızlıkçı bir çizgi izledikleri asla söylenemez. Aslında sözleri bir mantık yanlışı da içeriyor. Kurtuluş Savaşını kime karşı veriyoruz? Şayet karşılığı Almanya, Hollanda filansa, şahsen onlara ihracat yaparak mı savaşı kazanacağız. Yahut onlar bizim sattığımız donları, fanilaları alarak mı havlu atacaklar?

Cumhuriyet