Neden Prof. Dr. Ersin Kalaycıoğlu? İstanbul Üniversitesi İktisat Fakültesi 1973 yılı mezunu. ABD’de Iowa Üniversitesi’nde siyaset bilimi kısmına devam ederek yüksek lisans ve doktora programını tamamladı. İstanbul Üniversitesi İktisat ve Siyasal Bilimler fakülteleriyle, Boğaziçi Üniversitesi Siyaset Bilimi ve Memleketler arası Bağlar Bölümü’nde öğretim üyeliği yaptı. 2004-2007 ortasında ise Işık Üniversitesi’nin rektörlüğü misyonunu yürüttü. Hala Sabancı Üniversitesi’nde emeritus öğretim üyesi olan siyaset bilimi profesörü, “Siyasal Katılma ve Seçmen Davranışı”, “Değerler Araştırması”, “Milliyetçilik” üzere birçok araştırmada yer aldı. Ülkenin seçim havasına girmesiyle siyasetin lisanı daha da sertleşince, bize de Prof. Kalaycıoğlu’na sormak kaldı.

– 1982 Anayasası başından itibaren hesap vermez bir Cumhurbaşkanlığı kurumu yaratmış durumda. 1989’dan beri her yerde başkanlık sistemiyle demokrasiye geçilemeyeceğini anlatmaya çalışıyorum. Özal, bu rejim değişikliğini talep eden birinci önder oldu lakin gerçekleştiremedi, ömrü yetmedi. Demirel yapamadı, Erdoğan yaptı. Sonuçta ortaya çağdaş kılıklı klâsik bir rejim, neo-patrimonyal sultanizm çıktı.

– Sultanizm kavramını, fizikçinin kütleyi ya da momenti kullandığı üzere teknik bir kavram olarak kullanıyorum bu bağlamda. Sultanizmin beş özelliği var, beşi de Türkiye’de mevcut. Birincisi kuvvetler ayrılığının karşıtı olarak hükümet ve devlet ortasındaki farkların bulanıklaşması. Yasamanın hiçbir aktifliğinin olmaması, iktidar partisinin hem hükümete hem de devlete hâkim olmasıyla bir cins parti devletinin oluşması…

– İkincisi, kişiselliğin idare üslubuna hâkim olması, kurumların değerinin olmayışı… Üçüncüsü mevcut anayasa, yasa ve genel olarak her kuralın seçici olarak uygulanması yahut idarede hiç kale alınmaması. Dördüncüsü çoğulculuğun ortadan kaldırılarak devlet ve önderin sınırsız iktidarının kurulması. Beşincisi iktisadın kurallarının çarpıtılarak ahbap çavuş iktisadı halinde işlemesi.

Ersin Kalaycıoğlu ve İpek Özbey.

• Türkiye’nin bugünü hakkında bir makale yazsanız, hangi başlığı atardınız?

Bugünlerde yazılan makalelerde atılan başlıklar “Demokrasinin Geriye Düşüşü”, “Otoriterleşme” biçiminde. Türkiye çeşitli sosyo-kültürel fay çizgileriyle bölünmüş bir ülke. Bu fay sınırlarının iki tarafında yer alanlar ortasındaki farklılıklar ve ayrımlar arttı. Bunun üzerinden bir cepheleşme var. Cepheleşme kültürel pahalar üzerinden olduğundan çaba de bu kültürel kimlikler, bedeller üzerinden bir boğuşma ve adeta savaş olarak devam ediyor. Almanların hoş bir kavramı var; “kulturkampf” diyorlar. Kültürel boğuşma demek… Ben de bu türlü derdim.

• Türkiye bu türlü bir periyot mi yaşıyor?

Evet, bir tarafta büsbütün seküler bir dünyaya, öbür tarafta büsbütün kutsala inanan, ayrışmış insanlar… Çoğunluk merkezde, ikisi ortasında gidip geliyor. Bunun ötesinde Türk siyasal sistemi mezhepler üzerinden Sünni mutekit – Alevi, Türk-Kürt milliyetçiliği ve demokratikleşme-otoriterleşme üzerinden ayrışan bir yapıya dönüştü. Böylelikle seçmen içerisinde sekiz blok oluştu. Bunlar birbiriyle örtüşüyor, birebir vakitte çeşitli kıymetler prestijiyle da çatışıyor. O yüzden çok sayıda mevzuyu kakofoni halinde tartışmaya başlıyoruz. Bu da siyaset erbaplarına sömürebilecekleri muazzam bir maden teslim ediyor.

• Ülkeye kaybettiriyor lakin siyasetçiye kazandırıyor, o denli mi?

Ülkeye kaybettiriyor mu, emin değilim. Bizim durumumuzda olan birçok ülke var. Mesela İsviçre, Belçika, Hollanda var. Bunlar yüzyıllardır bu boğuşmaları yaşıyorlar. Ancak bunlarla yaşamayı öğrenmiş durumdalar. Birbirlerini boğazlamadan, dışlamadan, kucaklayarak, hasebiyle demokrasi olarak yaşamayı öğrenmişler. Biz şimdi başlarındayız. Yaşananları yapay bir gündem kabul edip bir kenara bırakamayız. Biz bunları yaşayacağız, zira bu tıpkı vakitte bizim kim olduğumuzun, toplumsal hayatımızın manasını tanımlıyor. Tıpkı vakitte biz doğup büyürken kendi siyasal kimliğimizi oluşturuyoruz, bu kimliğin ögeleri bunlar…

• Yani “Demokrasiye varmak için bizim de bunları yaşamamız gerekiyor” mu diyorsunuz?

Tıpkı evrelerden geçer miyiz, bilmiyorum. Buralarda da çeşitli kırılmalar oluyor. Mesela İsviçre 1850’lerde bir iç savaş yaşadı. Tartışmalar, çabalar savaşa da dönüşebilir. Savaşa dönüştürmeden, aşikâr bir tansiyonda tutmayı becermek ve şöyle bir algıya sahip olabilmek gerekiyor: “Birbirimizi yok edemeyiz. Münasebetiyle bir ortada yaşamanın şartları neler olabilir?” İsviçreliler, Hollandalılar çoğulcu bir demokrasiyi uygulayarak bunu bulmuşlar. Azınlıkları dışlamamışlar, “Sen sus, köşene otur” dememişler, olabildiğince temsil imkânı vermişler, onları siyasal karar alma sürecinin içine sokmuşlar. Ülkenin eşit, saygıdeğer, onurlu vatandaşları olarak kabul ederek demokrasiyi sağlamışlar. Zati demokrasinin iki temel ögesi var, birincisi halkı kucaklamak ve benimsemek için elzem olan siyasal katılma ve temsil, ikincisi itiraz ve şikâyet edebilmelerini sağlayacak güçlü bir muhalefet.

• Türkiye kutuplaşırken bir öbür istenmeyen durum daha ortaya çıktı, kurumlar da hasar gördü… Adalet kurumu bunlardan biri… Merkez Bankası bunlardan biri… Haksız yere yıllarca mahpus yatılabiliyor, bir gecede yoksullaştıracak kararlar alınabiliyor. Yurttaş kutuplaşmayı ve kurumsuzlaşmayı derinden hissediyor aslında… Tekrar de sormak istiyorum: Siz yurttaşın güçlü bir biçimde eşitlik, adalet talebi olduğunu düşünüyor musunuz?

Elbette. Eşitlik, adalet üzere fikirler Türkiye’ye dışardan gelmiş şeyler değil. Büyük ölçüde Türkiye’deki kültürle de bağlı. Alışılmış dini bedellerin ve kanıların de çok değerli bir rolü var. Bakın mescitte protokol yapmaya kalkıyorlar, herkes reaksiyon gösteriyor, zira mescitte herkes eşittir. Bu türlü bir kültürde eşitsizliği yasallaştırmak kolay iş değil. Bir eşitlik ve adalet talebi var. Ayrıyeten çok uzun yıllar gerçekleştirilememiş lakin adalet dediğimiz bir dini prensip de var birebir vakitte. Aslında bizim bir zihniyet değişikliği yaşamamız gerekiyor.

• En son ne vakit yaşandı bu, örnek?

Soğuk Savaş bittiğinde yaşadık. Türkiye, ansızın gündemini ekonomik sorunlardan sosyo-ekonomik sınıfsal ayrımlardan, onun üretmiş olduğu sol-sağ kanıdan ayırdı. Süratli bir halde mutekit Sünnilik ve milliyetçilik konusundaki farklı kıymetler siyasette büyük tartısıyla ortaya çıktı. Bütün daha evvel tartışılmış olan paha manzumesi bir kenara atıldı, dini ve etnik bedel ve kimlikler onların yerine geçerek siyasete bir çeşit yük koydu. Bunu 1995 seçimlerinden itibaren gördük. Onun yüzünden aslında Milliyetçi Hareket Partisi ve Ulusal Selamet Partisi 1970’lerde marjinal partilerken onların devamı olan partiler 1990’larda büyük bir çıkışa sahne oldu. Oylarında muazzam artışlar yaşanmaya başladı ve Türkiye siyasetini çok sağa kaydırdı. O zihniyet yapısı içinde biz giderek otoriterleşen bir eğilim gösterdik, zira çok sağdan demokrasi üretmeniz mümkün değil. Hasebiyle ayrışma oldu ve kültürel fay çizgileri üzerinden çabaya, vakit zaman savaş mahiyetindeki boğuşmaya vardı. Türkiye’de kutuplaşma değil, kültürel farklar üzerinden cepheleşmeler ve onların yarattığı saflaşma var.

KEDERİMİZ RUHSAL

• AKP, iktidara geldiğinden beri koalisyonların ülkeye nasıl ziyan verdiğini anlatıyor. Meğer şimdiki duruma bakınca aslında pek de o denli değilmiş…

Şu anda Türkiye, tarihinin en önemli iktisadi küçülmelerinden birini yaşıyor. Yedi devirdir kişi başına GSYH düşüyor. Geçen sene sonunda 2013’te 12.500 dolar civarında olan bu gelir, 8.600 dolar civarına indi; bu, koalisyon hükümetiyle mi oldu? Koalisyon hükümetleri devrinde bu türlü yedi periyot üst üste küçülme diye bir şey yoktu. Bilhassa, 90’larda Türkiye iktisadı büyüdü, küçülmedi…

• Öyleyse nedir sıkıntımız?

Burada daha fazla ruhsal bir sıkıntımız varmış üzere görünüyor. Bir de büyük sermayenin itirazı var, zira devlet üzerinden iş görüyorlar, orada tek bir muhatap istiyorlar. İyi de yapay üretilmiş parti hükümeti çoğunlukçu idare anlayışıyla birleşince sonuç demokrasi olmuyor işte… Vakit prestijiyle demokrasi düzey kaybediyor, otoriter bir rejime dönüşüyor. Bir de anayasayı buna nazaran değiştirdiğinizde sorun katlanıyor. 1982 Anayasası aslında başından itibaren hesap vermez bir Cumhurbaşkanlığı kurumu yaratmış durumda. 1989’dan beri her yerde başkanlık sistemiyle demokrasiye geçilemeyeceğini anlatmaya çalışıyorum. Özal, bu rejim değişikliğini talep eden birinci önder oldu fakat gerçekleştiremedi, ömrü yetmedi. Demirel yapamadı, Erdoğan yaptı. Sonuçta ortaya çağdaş kılıklı klâsik bir rejim, neo-patrimonyal sultanizm çıktı. Sultanizm kavramını, fizikçinin kütleyi ya da momenti kullandığı üzere teknik bir kavram olarak kullanıyorum bu bağlamda.

BEŞ ÖZELLİĞİ VAR

• Sultanizm diyorsunuz, teknik bir kavram olarak kullandığınızı söylüyorsunuz, pekala nedir özellikleri?

Beş özelliği var, beşi de Türkiye’de mevcut. Birincisi kuvvetler ayrılığının aykırısı olarak hükümet ve devlet ortasındaki farkların bulanıklaşması. Yasamanın hiçbir aktifliğinin olmaması, iktidar partisinin hem hükümete hem de devlete hâkim olmasıyla bir cins parti devletinin oluşması…

• Ne kadar bariz bir özellik…

Bitmedi… İkincisi, kişiselliğin idare üslubuna hâkim olması, kurumların değerinin olmayışı… Üçüncüsü mevcut anayasa, yasa ve genel olarak her kuralın seçici olarak uygulanması yahut idarede hiç kale alınmaması. Dördüncüsü, rejimin toplumsal kökenlerinin zayıflayarak iktidarın merkezileştirilmesi, çoğulculuğun ortadan kaldırılarak devlet ve başkanın sınırsız iktidarının kurulması. Beşincisi, iktisadın kurallarının çarpıtılarak ahbap çavuş iktisadı halinde işlemesi.

• Kararların tek kişinin inisiyatifinde olmasını en son Merkez Bankası ya da büyükelçi krizinde gördük. Sultanizmle yönetilen ülkelerden örnekler verebilir misiniz?

Nikaragua mesela. Tam bir sultanizm, Devlet Lideri Daniel Ortega’nın lider yardımcısı, eşi. Seçime giderken mağlup olmasını sağlayacak adayı mahpusa attırdı. 15 aday var, risk oluşturmayan altı adedini onayladılar. Haiti, Afrika’da Zaire, Bokassa’nın Orta Afrika Cumhuriyeti öbür örnekler.

BU SİYASAL YAKLAŞIM GERÇEĞİ İTİBARSIZLAŞTIRIYOR

• Son fotoğrafa bakalım. MHP başkanı küme toplantısında Kavala’yı ülkeden kovuyor, Anayasa Mahkemesi’ni kapatıyor. Öte yandan Erdoğan küme toplantısında Kılıçdaroğlu’na Çubuk’taki atağın imgelerini izletiyor, tezkereye hayır oyu veren CHP’yi HDP ile ilişkilendiriyor… Seçim sürecinde ortamın daha sertleşmesini bekliyor musunuz?

Hiç elbet. Bu sürecin ardında çok önemli bir itimat buhranı yatıyor. Muhalefet, iktidardakilere, bilhassa Erdoğan’a güvenmiyor. Tezkere tartışmalarında bu gündeme geldi. “Bu iki yılı neden istiyorsunuz, daha evvel bir yıl istiyordunuz. Sanki seçim sürecinde mi kullanacaksınız” diye hem Aytun Çıray hem Özgür Özel sordu. Bir formda “Seçimi yaptırmayacaksın ya da erteleteceksin” diye niyet okumaya başladılar. Niyet okuma güvensizliğin olduğu yerde başlar. Tıpkı biçimde iktidardakiler de muhalefete inanç duymuyor ve onları düşman olarak görüyor. Bir savaş ortamında yaşıyormuşuz üzere takdim ediliyor her şey. Birbiriyle uyuşmayan iki siyasal akım birbirlerini ortadan kaldırmak için varoluşçu bir gayrete girmiş üzere. Bu güvensizlik 1982 Anayasası’ndaki “devlet başkanlığı rolünü oynayan şahısların birebir vakitte öteki kurumları da denetim altına alarak hesap veremez bir pozisyona girmesi” ile ortaya çıkıyor. Sultanizme dönüştüğünde artık hesap verme kelam konusu değildir.

• Kimi vakıflar üzerinden ortaya saçılanların hesabının sorulmaması üzere… Ya da 128 milyarın hesabının verilmemesi üzere…

Hesap verse demokratik olur zati. Borowiak’ın Accountability nand Democracy isimli kitabı “Hesap vermeyen demokrasi istibdattır” diye başlıyor. Bu yol bizi şöyle bir sonuca getirdi: Cumhurbaşkanı seçilen kişinin apansızın üç şapkası oldu: Cumhurbaşkanı, hükümet lideri ve parti lideri şapkası. Kimsenin bu üç şapkayı birebir anda taşıması mümkün değil. Öncelik vereceksiniz, Tayyip Erdoğan’ın önceliği parti başkanlığında. İlçe parti kongrelerine kadar gidiyor. Parti başkanlığına bu kadar öncelik veren birinin partizan olmama ihtimali var mı? Mümkün değil… Muhalefete de partizanca yaklaşıyor. O vakit Cumhurbaşkanlığı’nın devleti kucaklayan, herkesin cumhurbaşkanı olma rolünü oynamasının yolu kalmamıştır. Türkiye’nin kriz periyotlarında de bu rolü oynayabilecek kimse yok. Güvensizlik başladığı vakit karşı tarafın niyetini okumaya başlıyorsunuz. Düşmanlık oluyor, düşmanlık düşmanlık doğuruyor. Daha da sertleşen lisan, siyasi cinayetler tartışmasına kadar varıyor. Bu duruma, sultanizmin en değerli sonuçlarından olan karar istikrarsızlığı da eklenince, hükümet etme uygunca zorlaşıyor.

– Merkez Bankası’nda olduğu gibi…

Merkez bankalarının tüm dünyada temel hedefi fiyat istikrarını temin etmektir. Merkez Bankası’nın çalışmasını engelleyen ve kurumsal yapısını ortadan kaldıran bir hale geldiğimiz için “Fiyat İstikrarı Komitesi” diye bir ünite kurdular. Buna ne gerek var, Merkez Bankası’nın varlık sebebi bu değil mi aslında? Pekiyi, bu komitenin çalışmasıyla ilgili bir şey duydunuz mu, hayır. Neye yarıyor? Bu istikrarsızlıklar ekonomiyi zorluyor.

• Ve yoksulluğu artırıyor, lakin Erdoğan tıpkı görüşte değil: “Avrupa’ya bakalım, İngiltere’de raflar boş, Amerika’da boş, Avrupa’da boş, elhamdülillah bizde bolluk rahmet yoluna devam ediyor. Ama nankörlere ne anlatırsan anlat anlamazlar” diyor. Bu yoksulluğu yaşayan halk nasıl inanıyor ve tekrar oy veriyor?

Burada özel bir siyasal irtibattan bahsediyoruz. Bu telaffuzlarda halkçı yaklaşımın çok değerli tesiri var. Halk ve kendisinin mikrofonu olarak gördüğü başkan ortasındaki fevkalade bir aidiyet duygusu, bağımlılık ve inanç. Söylemi ne kadar gerçek ötesi olursa olsun prestij görüyor. Neden bilim adamının söylediğine inansın, o halktan değil, o, düşman tarafından. Seçkin. “Elit sizi kandırıyor. Bunlara inanmayın. Bunlar sizi kandırıp, fakir bırakıyor. Paranızı alıyor” diyor popülist siyasetçiler. Münasebetiyle onların rastgele bir biçimde prestiji kalmıyor. Temelinde bu siyasal yaklaşım, gerçeği itibarsızlaştırıyor.

• Söyleyenin nasıl bir şatafat içinde yaşadığını görmüyor mu?

Görüyor, fakat muhtemelen hak ettiğini düşünüyor. “Ben yaşayamıyorsam önderim yaşasın” tipinden bir yaklaşım. Bu, bir noktadan sonra toplumsal psikolojinin alanına giriyor. Burada önderin zihinsel manipülasyon marifeti var. Mesela şu anda dünyada bir tedarik zinciri krizi yaşanıyor. Tedarik zinciri krizi yaşandığı için o ülkelerde de sorun var argümanı kısmen yanlışsız. Lakin bu, makroekonominin hükümetler tarafından iyi yönetilmemesiyle bağlı değil. Bizdeki kriz ise çok büyük ölçüde hükümetin aldığı kararların yanlışlığı, eksikliğinden kaynaklı. Bu nüansı tam enformasyona sahip olmayan bir kitleye nasıl anlatacaksınız? Türkiye’deki seçmen kitlesinin çok değerli bir kısmı ortaöğretim mezunu bile değil. Bu kitlenin yeniden kıymetli bir kısmına bilim teorisi değil, komplo teorisi anlatılabilir. Yalnızca Türkiye’de değil, dünyanın her yerinde o denli.

SEÇİMLERİN VAKTİ DEĞERLİ

• Muhalefetin stratejisini nasıl buluyorsunuz?

• Seçimlerde ne olur diye sorsam, çok erken der misiniz?

Seçimler ne vakit olacak, nasıl olacak, hangi içerikte olacak, hiçbir şey bilmiyoruz. Bunu bilmeden birtakım kestirimlerde bulunmayı abesle iştigal olarak kabul ediyorum.

• Yapılan anketler?

Onlar niyet belirtisi. “2018’deki oy buydu, bugün olsa şu olur” deniyor. Bugün verilen cevaplar en fazla bir eğilim belirtisidir. Somut bir oy verme durumuyla ve davranışıyla karşı karşıya değil beşerler.

• O eğilim, seçim vaktinde farklı bir tabloya evrilebilir mi?

Ne vakit olacağına bağlı.

• Vakit niçin değerli?

Zira dünyada her şey çok süratli bir halde değişiyor. İki yıl sonra Türkiye’nin ve dünyanın ne durumda olacağını ben bilmiyorum ki. 7 Haziran ile 1 Kasım ortasındaki süreci hatırlayın. Hasebiyle iki sene sürecek bir süreçte nelerle karşılaşacağız ve insanların algısını değiştirmek için neler yapacaklar? Bunların hepsini göreceğiz. Üstelik, hükümetten ayrılmanın maliyetini çok yüksek olarak kabul eden bir iktidar var. Hasebiyle nasıl bir seçim yapacaklar, adil bir seçim mi olacak, hür mi olacak, muhalefet partileri yasaklanacak mı, bilmiyoruz ki… Şayet 2015 Haziranı’na benzeri bir seçim olursa, iktidar partisinin kazanma talihi yokmuş üzere görünüyor. Fakat şayet 2018 Haziranı üzere olursa ne çıkacağını bilemiyorum. 2018 Haziranı’nda biliyorsunuz muhalefetin propaganda yapma bahtı çabucak hemen yoktu, OHAL şartlarında seçime gidilmişti. Yüksek Seçim Kurulu’nun tarafsızlığı 2017 halkoylamasından beri sorgulanır hale gelmişti; 2019 lokal seçimlerinde bu sorgulama daha önemli bir hale geldi. Bu yüzden seçime kadar gidecek süreçte yaşanacaklar, Türkiye’nin ve dünyanın genel havası, terörün ne derece kıymetli bir sorun haline geleceği, seçim sonuçlarını belirleyecek ögeler.

• Bugün önümüze gelen anketlerde bile oy oranı çok yüksek AKP’nin…

2018 seçimlerine giderken bizim yapmış olduğumuz saha araştırmasında halkın üçte biri kendini çok sağa koyuyordu. Sokakta gördüğünüz üç bireyden biri çok sağcı.

• İYİ Parti’nin bu şartlarda oyunu artırmasının nedenlerinden biri de o sağdaki boşluk mu?

Yüzde 30-35’in çok sağda, solun da yüzde 20’lik bir blok var. Yani eski ölçülü sağ blok. Onun partisi yokmuş üzere gözüküyor, İYİ Parti onun partisi olma eğilimi taşıyor ve tahminen bir ölçü da bu çok sağdan oy alabilme ihtimali var. CHP ve HDP öbür tarafta yani solda gözüküyor. Onların buradan oy alabilme talihi mucize dışında mümkün değil. Soldaki seçmen de yüzde 20-25 kadar. Ortadan ve soldan oy almak durumundalar. Ne kadar oy alabilirler bilmiyorum. Bölerseniz, 30 çok sağ, 20 ölçülü sağ, 25 merkez, 25 sol. Mesela “CHP özüne dönmelidir” kelamını çok duyuyorum. Özü dedikleri noktada, bizim araştırmalarımız doğruysa, yüzde 8 seçmen var. Yüzde 2.6 kadar da örneklem yanılgı hissesi koyalım, en fazla yüzde 10. Ancak CHP yüzde 25 oy alıyor. Bu büyük muvaffakiyet. Hatırlayın, Baykal ile 1999 seçimlerinde özüne döndü, yüzde 8 oy aldı.

• Bu daha artamaz mı?

Yüzde 30-33 en fazla. Daha fazla olmazmış üzere görünüyor. Dünyada da ABD’de Demokrat Parti dışında sol partilerin oyları en fazla yüzde 25-30 civarında gerçekleşiyor. Bakın Almanya seçimlerinde SDP’nin aldığı oya. Fransız seçimlerine bakın, en son seçimde anlı ulu sosyalistler yüzde 4 oy aldı. Soğuk Savaş’tan sonra dünyada sola nüzul inmiş üzere duruyor.

Cumhuriyet