Tarihî mirasıyla entelektüel kavramı, Dreyfus Davası ile kamuoyunda yaygınlaştı. Dreyfus Davası 1894 yılında, Fransız ordusunda vazifeli Yüzbaşı Alfred Dreyfus’un Almanya lehine Fransız ordusunda ajanlık yaptığı suçlamasıyla başlar. Davaya ait tek kanıt, bir çöp kutusunda bulunan el yazısıyla yazılmış bir mektuptur. Dreyfus mektubu reddeder, buna karşın cezası onanır. 15 Ekim 1894’te tutuklanır ve Şeytan Adası’na gönderilir.

Dreyfus, 12 yıl sonra aklanacaktır. Beraat kararının sonraki günü Émile Zola, o dönemki devlet lideri Felix Faure’a “J’accuse” (Suçluyorum) mektubunu muharrir. Zola açık mektubunda Genelkurmay Lideri’ni ve öbür yüksek rütbeli subayları vazifelerini berbata kullanmakla ve kamuoyunu yanıltmakla kabahatler. Birkaç gün içinde akademi üyesi birtakım profesörler ve aydınlar, Millet Meclisi’ne Zola’nın mektubunu destekleyen bir bildiri yollarlar.

Yakın tarihte Türkiye’de de kimi hak ihlallerine karşı imza listeleri yayınlandı. Mail aracılığıyla yayılan ve alfabetik sıraya nazaran her kulvardan insanın olduğu bu imza listelerinin hiçbir fonksiyonu olmadı. Ta ki “Bu Suça Ortak Olmayacağız” bildirisine imza atan Barış için Akademisyenler’e kadar. Toplumsal sıkıntıya ait kelamını ortaya koyan akademiye devletin cevabı gecikmedi. Birçoğu hakkında isimli soruşturma başlatılarak işlerine son verildi.

‘KAMUSAL ENTELEKTÜEL FİGÜRÜ BUGÜN FRANSA’DA DAHİ YOK OLMA YOLUNDA’

Levent Ünsaldı

Heretik Yayıncılık’ın kurucusu ve Genel Yayın Yöneticisi, Sosyolog Levent Ünsaldı, entelektüel alandaki kişiyi en özü itibariyle “zihinsel olanla uğraşan ve kelamına kulak kabartılan biri” olarak tanımlıyor ve şu notu ekliyor:

“Sözünün değeri olması, birincinin bir otorite, ikinci olarak da bir dinleyici kitlesi gerektirir. Hasebiyle entelektüelden bahsettiğimizde bir bağlantı tipinden de bahsederiz ve bu da bizi entelektüel alanın oluşum şartlarına götürür. Her ülkenin kendi tarihselliğinde entelektüel alanın oluşum şartları değişiklik gösterir. Konuşmanın başında 1968 dünyasını hatırlattınız. Mesela Fransa özelinde Sartre, Camus, daha da eskisinde Émile Zola akla geliyor. Bu bireylerin kelam sahibi olmalarını sağlayan şey o alanın kendine has yapısı ve özerkliğiydi. Tek belirleyici öge, direkt bir aygıt ya da devletle bağlı olmaları değildi. Fransa’da entelektüel alan, akademiyi de içine alan ancak onu da aşan bir alandır. Bu alandaki üreticiler (entelektüeller) ve tüketiciler (okurlar) yalnızca üniversite dünyasına sıkışmamıştır. Bizde işler bu halde yürümemiş. Türkiye’de entelektüellere baktığınız vakit devlet, gerek zihni dünyalarının, sorgulamalarının, kaygılarının gerekse de gündelik varoluşlarının (meslek, makam, mevki anlamında) daima merkezinde yer almıştır. Mesela yolu akademiden, hasebiyle da devletten geçmemiş, Karl Mannheim’ın tabiriyle, “serbestçe süzülen entelektüel” biçiminde bir varoluş içinde üretimde bulunmuş çok az figür vardır Türkiye’de. Bunu illa ki olumsuz manada söylemiyorum. Yalnızca entelektüelin dünyasını kaçınılmaz biçimde etkileyen bir öge olarak not ediyorum. Başka taraftan şunu da söylemek gerekir. Bahsettiğiniz o kamusal entelektüel figürler bugün Fransa’da dahi yok olma yolunda. Bunun en son örneklerinden biri Bourdieu idi.”

‘ENTELEKTÜEL FAALİYETİN KENDİSİ AKADEMİYLE ÖZDEŞLEŞTİ’

Ünsaldı, entelektüel faaliyetin en temel şartının birebir vakitte gündelik aciliyetlerden kopabilme lüksü ya da imkânı olduğunu belirtiyor. Öteki türlü geçinme bahtının olmaması bu sefer de “memuriyet kapanına” sıkıştırıyor.

“Tam bu noktada sınıfsal durumlar devreye giriyor. Zırvalamak için bile boş vakit gerekir. Entelektüel faaliyeti en kolayından, düşünme-yazma-çizme olarak tanımlarsak, Türkiye’de bu cinsten bir hayat ritmini sürdürebileceğiniz tek yer mecburen akademi. Malumun ilamı olacak fakat yalnızca zihinsel emeğinizin, örneğin kitaplarınızın ya da benzeri faaliyetlerinizin sağladığı gelirle nasıl, nerede ve hangi şartlarda yaşayabilirsiniz ki? Hasebiyle, entelektüel bir hayat ritmini düşlediğinizde, aklınıza direkt üniversitenin gelmesi çok doğal. AKP periyodunda tuhaf bir hinlik yapıldı. Beğenilen, bunu çok bilerek yaptıklarını zannetmiyorum. Üniversitelerde takım patlamasının yaşandığı periyotta, entelektüel faaliyetin kendisi bir anda akademiyle özdeşleşti. Bu, yazan çizen herkesin tek maksadının akademi olması manasına geldi. Zira bu işi muhtemel en iyi şartlarda yapabileceğiniz tek yer orası. Öteki türlü geçinme bahtınız yok lakin bu sefer de entelektüel faaliyetin ‘memuriyet kapanına’ sıkışma riski ortaya çıktı. Çünkü en son analizde orası devletin alanı ve onun sonlarını çizdiği alanda konuşma hakkınız var. Türkiye’de devletin bu sonları genel konjonktüre nazaran nasıl çizdiği de bilinir. Kâh alanı açar, kâh kapar, kâh tüm üniversiteyi bir aygıta dönüştürür. Bunu en net biçimde kriz anlarında görürsünüz. Barış Akademisyenleri bu manada onurlu bir duruş sergiledi. Sonrasında imzalarını çekmemiş olmamaları da keza ancak sonucunda ne yapıldığını da gördük.”

‘FİKİR ÖZGÜRLÜĞÜ YOKSA ENTELEKTÜL ALAN DA OLUŞAMAZ’

Ünsaldı, istifa etmek üzere reaksiyonlara muhtaçlık olmadan sivil itaatsizlik aksiyonlarının gücünden bahsediyor.

“Çok kolay şeyleri yapmaktan dahi çekiniyoruz. Kimse size Edward Said üzere elinize taş alın demiyor, barikat kurun demiyor. Bu da bir opsiyondur lakin buna gelmeden evvel öbür şeyler de yapılabilir, bir hafta derse girmemek mesela… Şunu demek mesela: ‘Bütün idari vazifelerimizden çekiliyoruz.’ İstifa etmekmiş, taş atmakmış, harekete gitmekmiş… Bunlara gelmeden ufak tefek sembolik şeyler de önemli bir tesir yaratabilir. Şu öğrencilerin yaptığının onda birini bizim öğretim üyeleri yapamıyor. İhraç edilen hocaların dersleri, birebir kısımdaki başka hocalar tarafından neredeyse kapışıldı. Biri de, ‘bu dersi almıyorum, protesto ediyorum’ demedi. Öbür taraftan, çok önemli bir devlet şiddeti de var. Beşerler korkuyor. Akıl vermek haddime değil, lakin bizim yaptığımız iş açısından fikir özgürlüğü temel kural. Derste şu yahut bu kelimeyi söylem etmekten dahi çekiniyorsanız bitmiştir o iş. Gerisi boş lakırdı. Çok kolay bir unsur var: Bir ülkede fikir özgürlüğü yoksa akademisyenlik de olmaz entelektüellik de olmaz.”

‘DAMGALANMA ENDİŞESİYLE HAK İHLALLERİ SORGUSUZ SUALSİZ KALIYOR’

Ömer Faruk Gergerlioğlu

HDP Kocaeli Milletvekili, TBMM İnsan Haklarını İnceleme Kurulu Üyesi Ömer Faruk Gergerlioğlu, “Herkes kendi mahallesi için demokrat oluyor” diyerek başlıyor kelamlarına ve hak arayışlarındaki “damgalanmayı” anlatıyor:

“Diyelim Kürt sıkıntısında kelam söylediniz, terörist damgası yiyorsunuz. Alevilerle, Ermenilerle ilgili bir problem oluyor, yeniden o denli. Vekilimiz Garo Paylan’a mecliste sık sık ‘Sen Ermenistan’a git’ diyorlar. Evvelden komünistlere ‘Moskova’ya’, başörtülülere ‘Suudi Arabistan’a git’ denirdi. Bakış daima tıpkı: Ya sev ya terk et! Her zamanda damgalamalar oluyor.”

“Mecliste bize, hatalı insanların haklarını savunuyorsunuz deniyor. OHAL sonrası KHK ile ihraç edilen beşerler hayattan atıldı, vatandaşlıktan çıkarıldı. Ondan sonra diyorsun ki, bu husustan bahseden FETÖ’cüdür. Şu son iki yıldır kaçırılan insanlardan bahsediyorum. O kadar şaşırıyorum ki… KHK’lı en az 30 kişi kaçırıldı. Kürtlerden 160 kişi kaçırılmış ya da kaçırılmaya çalışılmış. Kimsenin umurunda değil. 520 gündür ortada olmayan beşerler var. Buhar olmuş insanlar! 9 ay sonra Emniyet’e bırakılan beşerler oldu. ‘Bu adam Gülen grubundanmış, bana FETÖ’cü derler, kesin bir şeyler yapmıştır’ deniyor. Bir büyük hak ihlali sorgusuz sualsiz kalıyor. Bazen kendimi tam bu bahiste yalnız hissediyorum. Olacak iş değil! 25 yıldır Cumartesi Anneleri çocuklarını soruyor. Demek ki kolay bir olay değil.”

“İsim vermeyeyim. Çıplak arama için konuştuğum birtakım gazeteciler, o mevzuya girmeyelim dedi. Gündem değişti dedi. Çıplak aramaya maruz kalan genç bayan arkadaşa, 15 dakika sonra arayacağım deyip, aramamış mesela. Gazetecisi, köşe müellifi böyleyse sanatkarı, aydını ne yapsın?”

‘TAMAMEN BARIŞÇIL HAREKETTE 50 KİŞİYDİK’

Sorulması anlamsızlaşan soruyu soruyorum Gergerlioğlu’na. Bu kadar hak ihlaline karşın hayat nasıl devam edebiliyor? Bu alışma hali neden? Şöyle yanıtlıyor:

“Şöyle örnek vereyim. KHK’lılar çoğunlukla muhafazakar kısmı ilgilendiriyor. Onlarda da sokağa çıkmakmış, protesto etmekmiş diye bir şey yok. Beşerler sudan çıkmış balığa dönmüş durumda. Ne yapacaklarını şaşırmışlar. Öbür taraftan en yakın örnek bakıyorsunuz Boğaziçi öğrencilerine yapılanlara: Azap, darp, çıplak arama, hakaret… İnsanların gözü korkuyor. İki gün evvel İstanbul Birleşmiş Milletler Temsilciği önünde KHK hareketi yaptık. İstanbul’da 20 bin KHK’li var. Aileleri ile çarpın en az 100 bin kişi olur. Büsbütün barışçıl aksiyona gelen 50 insandı. Maalesef durum bu…”

‘MİLLETVEKİLİNİN GİTMESİ, DURUMU 1-1 YAPIYOR’

Gergerlioğlu, hak ihlaline uğrayan insanların bekleyişini şu sözlerle anlatıyor:

“Gökten bir muvaffakiyet gelsin diye bekliyorlar ya da bana telefon ediyorlar. Düzgün de diyorum sizsiz olmaz. Bekliyor ki birileri onlar için kahramanlık yapsın. Biz kimseye arbede edin demiyoruz lakin hakkınızı aramayı bilin.”

Pekala, duruşma salonları niçin kalabalık olmalı? Şöyle yanıtlıyor Gergerlioğlu:

“Gitmek zorundayız. Elimden geldiğince gitmeye çalışıyorum. Saygın, bağımsız bir yargı müessesi olsa bu türlü bir şeye gerek yok lakin burası Türkiye. Politik hadiselerde mahkemeye bir gidiyorsun ki polis sıralanmış. Çıplak arandığını mahkeme önünde söyleyemeyen bir genç bayan, ‘Arkamı bir döndüm, baktım tüm TEM polisleri gerimde, benim gözümün içine bakıyor’ diyor. Mahkemelerin durumu bu. Milletvekili gitmeyince polis oluyor. Milletvekilinin gitmesi durumu 1-1 yapıyor.”

Gazete Duvar