80’lerin ikinci yarısından itibaren Fransız Kültür Merkezi, Moda Sineması, Goethe Enstitüsü ve İstanbul Sinema Festivali’nde seyrettiği sinemalar aracılığıyla sinemaya kanı ısınan Haşmet Topaloğlu, sonraki süreçte üniversitede okurken, reklam ajansında çalışırken, sinema tenkitleri yazarken, televizyonlarda haber, program hazırlarken ve sunarken o ulvi sıcaklığı hiç yitirmez. 2002’den itibaren kurmaca ve belgesel üzerine düşünerek, hakkında yazarak ve şahsen yaparak bu tutkusunu pratiğe dönüştüren Topaloğlu, NTV’de televizyon programıyla belgesel ortası bir formatta ‘Zamanın Dışında’ serisini hazırlar. 2000’lerde belgesel sinemalar yönetmeye başlar: Anlat İstanbul’un imal hikayesi “Beş Yapı ustası”, Belmin Söylemez’le “34 Taksi” ve “Bilge ve Öğrencisi”, Somnur Vardar, Berke Baş ve yeniden Söylemez’le birlikte “Bu Ne Hoş Demokrasi” belgesellerini yapar. 2012’de Belmin Söylemez’in birinci uzun metraj sineması “Şimdiki Zaman”ın ortak senaristliğini ve yapımcılığını üstlenen Topaloğlu, Belgesel Sinemacılar Birliği ve Sinema Yapıtı Üretimcileri Meslek Birliği üyesidir.
Direktör ve üretimci Topaloğlu ile bir ortaya geldik ve belgesel sinema anlayışını, bu disiplinin sıkıntıları ve önümüzdeki süreçteki programını konuştuk.
‘SANATÇI BİR SİNEMA YAPMAYI İÇTEN İSTİYORSA ONU HİÇBİR ŞEY KISITLAYAMAZ’
Kavramsal olarak bakıldığında belgesel sinema, öteki sanat kısımlarına göre gerçeğe sadık kalmasıyla öne çıkıyor. Zihninizde belirlemeye başlayan bir fikir belgesele varmadan evvel, tıpkı bir ağacın kolları üzere kurmacaya, hayali olana uzanıyordur kesinlikle. Bu durum bir sanatçıyı kısıtlamaz mı?
Sanatçı bir sinema yapmayı içten istiyorsa onu hiçbir şey kısıtlayamaz. Ne format ne maddiyat ne de sansür. Bir sanat yapıtı yapmanın birinci adımı aslında hayal etmektir. Bence iyi bir belgesel, iyi bir sinema üzere evvel kişinin zihninde bir sahnenin canlanmasıyla başlar. O sahne heyecanlandırırsa fikir gelişir, zihin açılır, araştırma iştahı artar ve akabinde öteki sahneler gelir. Gerçeği araştırmanın, anlamanın ve aktarmanın yolu hayal gücünden ve görsellikten geçer. Yolunuzu kaybetmediğiniz sürece gerçeğe de sanata da sadık kalırsınız.
Türkiye’de belgesel sinema pek önemsenmez. Şenliklerde geri planda kalır, TV satışı yapılmaz, kaynak yaratmada meşakkat yaşanır. Kendinizi “üvey evlat” üzere hissediyor musunuz?
Belgesel yapmayı aklına koyan birinci iş aile konutundaki eşyalarını toplar, kendi meskenine çıkar. Kardeşleri kayrılır mı, annesinin yemekleri olmadan nasıl yaşar, mirastan ne kalır düşünmez. Düşünmese iyi olur. Belgesel yaparken kaynak yaratmaktan gösterebilmeye her alanda ne kadar kısıtlı imkanlar olduğunun farkındayız doğal ki. Lakin küsmekle olmaz. Neler yapabiliriz? Kişisel olarak sinemalarımız için her kapıyı çalacağız, farklı kaynaklar yaratmaya çalışacağız, her çeşit gösterim fırsatını değerlendireceğiz. Topluca, kurumsal olarak mümkün finansman kaynaklarını, şenlikleri, televizyon kanallarını belgeseli daha çok önemsemeleri tarafında ikna etmek için uğraşacağız. Bir yandan da izleyicide belgesel hevesini canlı tutmaya, talebi arttırmaya çalışacağız. Bunu yaparken çuvaldızı kendimize batırarak yaptığımız belgeselleri lisan, içerik, sunum açısından geliştireceğiz. Alışılmış ki bu ‘ne satıyorsa ondan yapalım’ manasına gelmiyor. Bu iş ticaret ya da beğenilme yarışı değil.
Bir estetik tercih olarak belgesel için, sinemanın özü, kaynağı diyebiliriz. Çünkü çekilen birinci sinemalar belgeseldi. Tarihî bağlam içinde, belgeselin bugüne ulaşma serüvenini, geçirdiği değişimleri nasıl yorumluyorsunuz? Kendinizi bu gelenek içinde nerede görüyorsunuz?
Üniversitede sinema kulübü kurmuştuk. Daima sinema seyredip sinema gösteriyor, sinema üzerine konuşuyorduk. Bir müddet sonra ismimiz sinemacıya çıktı. Hatta iktisat hocamız Taner Berksoy yıllar sonra beni elimde mikrofon haber peşinde gördüğünde bile ‘Naber sinemacı?’ kaygısı. Okulun bahçesinde otururken bir arkadaşımız ‘Hep iyi sinemacı, iyi direktör deyip duruyorsunuz. Nedir iyi sinemacı olmanın koşulu?’ diye kolay görünen bir soruyu ortaya atmıştı. Bir iki yutkunup ‘Öncelikle çok sinema seyretmek’ demiştim. Bugün hala geçerli olabilecek bir kriter; iyi bir belgeselci için de. Yalnızca belgesel seyretmekten kelam etmiyorum. Kurmaca, deneysel, animasyon… Belgesel içerik, araştırma, teknik açılardan kesinlikle ilerlemiş, gelişmiştir fakat birebir vakitte anlatım lisanı olarak da çok gelişti. Bunda en büyük etkenlerden biri belgesel dışındaki cinslerin de gelişmesi. Belgeselci özünde bir sinemacı ve sinemanın zenginleşen lisanı ona da yeni ufuklar açıyor. Kendi adıma, sinema hissi güçlü olan, konuşan başlar yerine konuşan imajları tercih ettiğim, didaktik olmayan, seyircinin tahliline alan açan belgeseller yapmaya çalışıyorum; tahminen de daha hakikat bir tanımlamayla, yapmayı arzuluyorum.
‘BELGESELİ KUTSAL KABUL EDİP KATI KURALLARLA TANIMLAMAK GERÇEK DEĞİL’
Bilhassa toplumsal medyada, hazır bilgi veren birtakım Youtube içerikleri belgesel olarak tanımlana geliyor. Bu noktadan yola çıkarak iki farklı soru soracağız. Birincisi, belgesel bilgi taşıma aracı mıdır? İkincisi, bu içerikleri estetik olarak nasıl değerlendiriyorsunuz?
Bir toplu taşıma aracı olarak belgesel. Mizahi bir makale başlığı olabilir çarçabuk. Belgesel her şeyi taşıyabilir: Bilgi, his, görüş, bakış açısı, estetik… Değerli olan yalnızca bilgi taşımak kaygısıyla, yalnızca art geriye bilgi kurgulayıp aydınlatma manifestosu yazmamak. Evvel bir sinema hayal edip ona hissiyle farklı, bilgiyle farklı birer boyut katmak.
İnternet platformlarında sunulan belgeseller çoğunlukla televizyon programlarını andırıyor. Lisanlarının olmazsa olmaz ögeleri yüksek tempolu kurgu, aralıksız müzik ve illa anlatıcı ses. Bunlar tesir lisanı kullanan ikna belgeselleri. Çabucak seyret, etkilen, ikna ol, gerine bakma. Belgeseli kutsal kabul edip katı kurallarla tanımlamak hakikat değil. Çok farklı yaklaşımlarla, farklı görsel lisanlar kullanarak yapılabilir. Lakin tanınan olması için üretilmiş, sinema lisanından uzak görüntülerin gerçek yahut iyi birer belgesel olması pek mümkün değil.
‘HIŞIM, İDEOLOJİ DİYE KENDİ FİKİRLERİNİ ZORLA DAYATMAK İSTEYENLERİN TAHAMMÜLSÜZLÜĞÜNÜN TEZAHÜRÜ’
Belgesel sinema, gerçekle olan direkt bağından ötürü, sık sık egemenlerin hışmına uğruyor. İdeolojik bağlamda bu durumu nasıl değerlendiriyorsunuz?
Hâkim hışımsız olur mu? Hışım egemenliğe geçişle bünyede beliren, antikor dinlemeyen bir varlık. Aslında herkesin yapısında var da, kişi hükümran olana kadar uykuya yatıyor galiba.
Belgeselci bir sinemanın imal sürecini planlarken alt alta –kabaca bakışla- şunları yazabilir: Araştırma, yaklaşım metni, imal takvimi, takım, bütçe, gösterim takvimi, hışım. Çabucak çabucak her belgeselci hışımı az yahut çok tadar. Belgesel, bir egemenlik alanına ne kadar çok girer, ne kadar uzun kalıp oraları karıştırırsa hışım da kendini o kadar gösterir. Bazen güzeline gitmeyen bir belgeseli Karadeniz vilayet ve ilçelerinde kovalar, bazen ülkenin en eski şenliğinin programından bir ayak oyunuyla çıkarır, bazen de engellemekle yetinmez mahkemelerde süründürür. Hışım ideolojik bir kavram değil; ideoloji sözüne ayıp olur. Hışım, ideoloji diye kendi fikirlerini zorla dayatmak isteyenlerin tahammülsüzlüğünün tezahürü. Bir de bu hışım sözünü bu kadar çok art geriye söylem ettiğinizde manasını yitiriyor, ağzınızdan çıkan garip bir ses kesimine dönüşüyor. Belgesel yaparken de sık sık tekrar edip anlamsız bulmakta yarar var.
‘BELGESELİN YOLDA ETLİYE SÜTLÜYE DOKUNMA İHTİMALİ VAR, GÖZE ALMAK GEREKİR’
Son günlerde, filmler/diziler yayımlayan çeşitli internet mecralarının daha etkin kullanılıyor olması hasebiyle, birkaç sermayedarın “piyasaya” gireceği konuşuluyor. Bu durum yalnızca dizi dalı için değil, sinema bölümü için de heyecan yarattı. Pekala, belgesel sinemacılar bunun neresinde? İnternet mecralarından dayanak alarak iş üretebilmek, geçmişteki üretim şartlarına göre sizi özgürleştirir mi? Ne düşüyorsunuz?
Eğri oturalım yanlışsız konuşalım. Bu türlü bir özgürleşme mümkünlüğü düşük. Dijital platformlar da kendilerine nazaran ‘yenir yutulur’ belgeseller istiyor, isteyecek. Belgeselin uzun soluklu bir üretim süreci var. Dayanak olduktan sonra iki üç yıl unutmak gerekebilir. Belgeselin kurmaca üzere senaryosu yok; sonunu değiştirmek, karakterlere müdahale etmek kelam konusu değil. Belgeselin yolda etliye sütlüye dokunma ihtimali var; göze almak gerekir. Bunları kabul edecek mi dijital platformlar, üretimciler? Aslında karamsar, gerçekçi bakmamakta da yarar var. Ümit edelim dayanak olsunlar. Türkiye’den dişe dokunan, iyi yapılmış, sinema lisanı olan belgeseller çıkması için finansman sağlasınlar ve kendi gösterim nişlerini yaratsınlar. İnternet üzerinden yayıncılığın bu ülkede yaratabileceği en fonksiyonel fark bu olur.
Dayanağa birinci evvel bugüne kadar yapılmış, televizyon yüzü görmemiş belgeselleri yayınlayarak başlayabilirler. Natürel düzgün telifler ödeyerek. Şimdilik kimi platformlarda bizden belgeseller görmeye başladık. Umarım çoğalarak ve çeşitlenerek devam eder.
Hazırladığınız yeni bir proje var mı? Günleriniz nasıl geçiyor?
Direktör Belmin Söylemez’le ikinci uzun metraj kurmaca sinemamız “Ayna Ayna”nın post yapım kademesindeyiz. Geçmişte çekip nedense çok yıldır dönüp tamamlayamadığım bir belgesel var. Punk rock kümesi Rashit üzerine. Bu yıl onu ele almak istiyorum. Bir de geliştirdiğim bir belgesel fikri var. Onun için bir yandan pandemi sonrasına çekim planı hazırlayacağım bir yandan da kaynak arayacağım.
Gazete Duvar
