İZMİR- Bundan 20-30 yıl evvel Türkiye’de neolitik yerleşimlerin sırf birtakım bölgelerde toplandığı düşünülüyordu. Fakat neolitiğe dair bildiğimiz birçok şey geride kaldı. Son kazıların bize sunduğu bilgiler ışığında artık neredeyse daima yeni bir şeyler söylemek mümkün.
“Taşlar Yerinden Oynuyor” projesi kapsamında gerçekleştirilen “Anadolu’nun Kadim Hikâyesi” belgesel sineması, Anadolu’nun MÖ. 13 binden, 5 bine ilerleyen tarihinin izini sürerken, bilim insanlarının açığa çıkardıkları bilgi-bulgularla, toplumun bölümleri ortasında bir köprü oluşturmaya çalışıyor. 5 ay içerisinde 35 bin km yol yapan grup, sinemanın üretimi için 39 Neolitik hafriyat alanı, 27 müze ve laboratuarda çekimler gerçekleştirdi. Farklı disiplinlerden 47 bilim insanı ve mahallî halktan 23 kişi ile kelamlı tarih ve söyleşi çekimi yapıldı. Direktörlüğünü Enis Istek, imal direktörlüğünü Nalân Sakızlı’nın üstlendiği sinemanın özgün besteleri ise Sinan Sakızlı’ya ilişkin.
Avrupa’nın Neolitik Köprüsü: Anadolu “Taşlar Yerinden Oynuyor” projesi, AB – Türkiye Kültürlerarası Diyalog Programı tarafından destekleniyor. Proje, İstanbul Fransız Anadolu Araştırmaları Enstitüsü (IFEA), Ankara İnsan, Yer, Güç ve Çevre Derneği (İMEÇE), İstanbul Babil Toplum Kültür Sanat Çalışmaları ve Belgesel Sinema Derneği iştirakinde yürütülüyor.
Genç Sinema Hareketi ve Belgesel Sinemacılar Birliği’nin faal kurucuları ortasında yer alan ve çok sayıda belgesel sinemaya imza atan Enis Istek Sakızlı ile “Anadolu’nun Kadim Hikâyesi” belgesel sineması üzerine konuştuk.
‘GEÇMİŞE YAYILAN BİR ARAŞTIRMA SÜRECİMİZ VAR’
Öncelikle bu çalışma için nasıl bir fikirden yola çıktınız?
Anadolu kültürü sorunu tüm belgeselciler ve bizim için de bir çıkış noktası aslında. Uygarlıklardan, toplumsal tarihe, ritüellerden inançlara, göçlerden insan kıssalarına vaktin öyküsü.
Bizim, grup olarak 90’lardan evvel başlayan bir Anadolu Arkeolojisi Tarihi sorunumuz vardı. Bu bahiste çok sayıda araştırma, okuma yaptık, söyleşiler çektik. Yani bir yandan sürdürdüğümüz bir çalışmaydı lakin bir türlü belgesele, projeye dönüştürecek imkân bulamamıştık.
Ancak bizi temel harekete geçiren Marmaray Hafriyatları sırasında Yenikapı’da ortaya çıkan bulgular oldu. Çok değişik, tarihî katmanların yanı sıra neolitiğe ilişkin oldukça ipucu çıktı. Hatta bunların içinde; dünyanın hiçbir yerinde rastlanmayan ayak izleri ve urneler var. Yenikapı hafriyatları sonrasında neolitik periyoda dair duyduğumuz ilgiyle birlikte okuma ve öğrenme serüvenimiz yine ağırlaştı. Münasebetiyle geçmişe köklenen bir araştırma sürecimizden kelam edebiliriz.
‘KAZILARIN TAMAMINI VE MÜZELERDEKİ BULUNTULARI ÇEKTİK’
Nasıl bir ön çalışma yaptınız? Neolitik merkezlerin seçimini hangi kriterlere nazaran belirlediniz?
Öncelikle Türkiye’deki Neolitik kazıların envanterini ve kronolojisini oluşturma sürecini yaşadık. Yanı sıra hafriyat raporlarını okuduk. Çok önemli kaynak taraması yaptığımızı söylememe gerek var mı bilmiyorum. Ve elbette Mehmet Özdoğan üzere bir danışmanımızın ve başka danışmanlarımızın varlığını da… Doğal olarak her hafriyat lideri ve öbür disiplinlerden arkadaşlarımız da hususlarının danışmanı olarak çalışmamızda yer aldılar.
Neolitik deyince, yeni araştırma süreciyle birlikte bunun toplumsal olarak da kavranması ve bilgisinin yaygınlaşması gerektiğine dair de heyecanımız arttı. Zira Anadolu Neolitiği araştırmaları tarihin kısa bir geçmişi ile birlikte çok büyülü, bugüne dair işaretleri olan bir hikaye. Münasebetiyle kelamlı tarih çekimleriyle hafriyatlarda çekim yaparken kazıyı yapan arkeologlarla son bilgilere ulaşma doğrultusunda da bir eğilim oldu.
Neolitik merkezlerin seçimi konusunda ise hiçbir alanı dışında bırakmak istemedik. Bu yıl bütçe münasebetiyle kimi hafriyatlar çok geç başladı, kimi hafriyatlar yapılamadı. Ancak biz geç başlayan ya da yapılamayan hatta kapanmış hafriyatlar da dahil olmak üzere hepsine gittik. Şu an Anadolu’da temel olarak dört ana bölgede hafriyatlar gerçekleşiyor. Bunlar; Mezopotamya, Orta Anadolu, Akdeniz-Ege ve bir de Marmara-İstanbul ve Trakya. Hasebiyle bütün bu bölgelerde kazıların neredeyse tamamına ve müzelerdeki buluntularına ulaşmaya çalıştık.
‘GÖZÜN GÖRMEDİĞİNİ GÖRÜYORLAR’
Pekala, çekimlere neolitikle başlamanızın nedeni nedir?
Son 15-20 yıl öncesine kadar Anadolu’nun neolitik konusunda bir çıkış coğrafyası olduğu, bilhassa Avrupa neolitiğinin kaynağını, tabir yerindeyse çekirdeğini oluşturduğuna dair bilgiler çok zayıftı. Ya da memleketler arası seviyede kabul edilmiyordu. Bu mevzuda yalnızca Batılı bilim insanları değil, Türkiye’deki bilim insanları da biraz tereddütlü yaklaştı. Hasebiyle biz bu süreci bir cins tanımlama, belgeleme üzerine yola çıktık. Anadolu’da neolitik coğrafya açısından ulaşılması gereken daha fazla bilgi var ve toprak altında duruyor. Anadolu toprakları onu hala ‘sır’ olarak saklıyor. Bir sefer bunu önemli olarak fark etmiş bulunuyoruz.
Alışılmış bizi neolitik konusuna iten nedenlerden birisi de çok özel bir durum. Neolitikçilere kendi ortalarındaki dayanışmalar, interdisipliner bağlantılar açısından baktığınızda değişik bir arkeolog kümesiyle karşılaşıyorsunuz. Her şeyden öte İskender Heykeli yahut saray değil, kerpiç bir duvarı buluyorlar! Yaptıkları gerçek manasıyla iğneyle kuyu kazmak. Gözün görmediğini görüyorlar. Hayal gücüyle, sabırla, çalışma yollarıyla öteki türlü beşerler. Onlarla birlikte kurulan hayaller değişik bir dünyaya götürüyor sizi…
Çayönü’nden, Çatalhöyük’ten Aşağıpınar’a ve başka alanlara kadar çok önemli yapılar ortaya çıkıyor. Bilhassa de Urfa ve etrafı bu bahiste heyecan verici. Anlattığımız dünya, hudut kavramının, savaşın olmadığı, eşitlikçi bir dünya… Kendilerini hayvanlar aleminin bir modülü olarak görmüşler ve tabiatla ekolojik, farklı bir bağlantı kurmuşlar. Bu türlü bir dünyanın hikâyesi… Ve bu dünyanın kıssasını çok içselleştirerek kavradık. Tüm bunlara dair öngörülerimiz de neolitiğe yaklaştırdı diyebilirim.
‘BU BÜTÜNSELLİKTE BIRINCI VE TEK YAPIM’
Neolitik periyodu anlatan çok sayıda yayın var. Bu manada sizin başkalarından farkınız nedir?
Evet, çok sayıda basılı yayın var fakat yanlışsız dürüst yapılan işlerin tamamı akademik. Mesela Sevinç Baloğlu’nun sineması var… Şimdi izlememiş olmakla birlikte daha spesifik bir alanda yürüdüğünü düşünüyorum. Ancak bizim gerçekleştirdiğimiz belgesel, 2020 yılına kadar var olan bütün bilgileri, alanları, Anadolu Neolitik tarihini bir bütün olarak ele alıyor. Ne yazık ki bu bütünsellikte şimdilik birinci ve tek imal. Ne ki insan, kamuoyunun aydınlatılması maksadıyla sayısız üretimin gerçekleştirilmesini diliyor.
‘BULAMADIĞIMIZ YANITLAR, HERKESİN PEŞİNDE OLDUĞU CEVAPLARDI’
Bu belgesel için yola çıkarken probleme yayılım açısından mı baktınız? Yoksa paket bir kültür olarak mı düşündünüz? Sizin yaklaşımınız neydi?
Bizim araştırma grubu olarak neolitiğin birinci başlangıcından bugüne karşılaştırmasını yapmak üzere bir yaklaşımımız vardı. Hakikaten sinema, o yaklaşım üzerinden gerçekleşti. Elbette birinci merakımız son datalardan hareketle neolitiğin ve neolitik insanın Doğu’dan Batı’ya ve öteki taraflara seyahatiydi. Fakat az evvel lisana getirdiğim soruların yanıtlarını bulamadan ve anlamadan bu serüveni çözümlemek de mümkün değil…
Olağan Neolitik devirde insan göçü ve fiziki göç de var. Lakin ondan evvel kültürel bir yayılım da… Örneğin obsidyenin seyahati, tekerleğin icat edilmediği o geniş coğrafyada, insanı hayrete düşürüyor. Birtakım çanak çeşitlerinden mimariye kadar sayısız bilgi bu yayılımın izleri olarak karşımıza çıkıyor.
Belgesel çekimleri sırasında, neolitiği kavramanın, öteki bir dünyanın da mümkünlüğüne dair yarattığı duyguyu da yaşadık. Münasebetiyle yayılımdan, neolitiğin beşerler üzerinde çağrıştırdıklarına ve izleyen uygarlıklara ulaşan yapısına kadar birçok şeyi bir bütün olarak anlatmaya çalıştık. Adım adım her hafriyat yerinde yeni karşılıklarla karşılaşıp yeni sorular sorduk. Her sorduğumuz soru, yeni sorulara yol açtı. Birtakım karşılıkları bulduk ya da bulamadık. Lakin bulamadığımız yanıtlar herkesin peşinde olduğu cevaplardı…
‘UYGARLIĞIN SIRRI ANADOLU’DA’
Kazıların bu kadar çoğalması akademik kirlenmeyi de beraberinde getiriyor. Akademik dünyada neolitiğe bakış nasıl? “Her üniversitenin kendi neolitiği var” diyebilir miyiz? Yaptığınız röportajlar sırasında siz neler hissettiniz?
Başta da söylediğim üzere neolitikçiler öbür arkeologlara nazaran daha farklı. Disiplinleri, düşünme biçimleri, beklentileri, çalışma yolları, heyecanları… Bunun dışında çok önemli biçimde interdisipliner alanlarla birlikte çalışıyorlar. Kemiklerden tutun, bitkilere kadar her şeyden sonuç elde ediliyor. Çok ağırlaşmak isteyen, çok somut bilgilere dayanmaya çalışan, tıpkı vakitte da önemli manada hayal gücüne de muhtaçlık duyulan bir alan.
Bu manada akademik kirlilikten ne kadar kelam edilebilir bilemiyorum. Herkes kendi alanının bulgularıyla, diğer alanlardaki bulguları olabildiği kadar karşılaştırarak, kendi tezini oluşturuyor. Bu tezler birçok noktada da çakışıyor. Esasen tezlerin birçoklarında ortaklaşan hususlar var. İnce çizgiler hâlinde farklı bakış açıları, farklı görüşler de var. Bilhassa Avrupa’ya hatta Asya’ya, Orta Doğu’ya yayılım konusunda yaklaşım farklıkları var. Alışılmış sinemada olabildiği kadar bu görüşler de yer alıyor.
Tahminen bu sorunuzu, Çayönü Hafriyat Lideri Aslı Özdoğan’ın bir cümlesiyle daha iyi yanıtlayabilirim. Özdoğan, çekimler sırasında, “Ben 30 yıl evvel burada, neolitikte anıtsal mimari olduğunu söyleseydim üstümü çizerlerdi’ dedi. Zira son yıllarda bulgular o kadar çok zenginleşmiş ki… Hasebiyle bu türlü bir ortamda, bu türlü bir hareketlilik içinde bilhassa prehistoryacıların farklı görüşlerde olması, gittikçe netleşen sonuçlar üzerinden yeni tezler tartışmaları çok doğal. Altını çizerek tabir edeyim… Yeni bir tarih yazılıyor. Yazının, yazılı dokümanın olmadığı vakitlerin ortaya çıkmakta olan bilgisi elbette tartışmayı, farklı tezleri hak ediyor.
Pekala, size nazaran Anadolu’da neolitik neden bu kadar hareketli?
Bu hareketliliğin bir nedeni temelinde neolitik yayılımın kaynağının Anadolu olması. Geçmişte bu türlü bir kabul yokken artık Anadolu dediğimizde Anadolu’nun bütününü olduğu kadar Mezopotamya’yı da kastediyoruz. Hasebiyle dünyanın farklı coğrafyalarına yayılımın bu coğrafyadan yola çıktığı artık kabul görüyor. Bu durum Anadolu’daki hafriyatları da daha hareketli hâle getiriyor. Zira uygarlığın sırrı orada…
‘OBSİDYEN ALIŞVERİŞİ İNANILMAZ BİR GÖSTERGE’
Türkiye’de Neolitik periyot 20-30 yıl öncesinde Doğu ve Güney Doğu Anadolu Bölgesi’nde yaygın olarak bilinirdi. Arkeologlar için Neolitik periyodun batıya kayması ise hayli yeni bir durum. Sizin buna dair izlenimleriniz neler?
Evet, 30 yıl evvelki haliyle kalsaydı yalnızca “Doğu ve Güneydoğu Anadolu’da Neolitik var” diye düşünecektik. Neredeyse Mezopotamya’dan başlayıp Avrupa’ya, Asya’ya gerçek bir yayılım adım adım gerçekleşiyor. Yani hem fiziki göçle hem de tıpkı vakitte kültürel yayılmayla oluşan bir süreç. Bütün bunların bulguları son yıllarda ortaya çıkmaya başladı.
Aslında Anadolu’yu bütün olarak kıymetli hâle getiren ve yayılımın dinamiklerini oluşturan ögelerden biri de buğdayın evcilleştirilmesi. Olağan bunun yanında domuzun, keçinin, koyunun, köpeğin evcilleştirilmesi de değerli. Beşerler en bereketli, en verimli coğrafyada yerleşik hayata geçmişler. Oradan başlamış her şey. Şaşırtan olan da tekerleğin bulunmadığı bir periyotta yüzlerce hatta binlerce yıl süren obsidyen alışverişinin yapılıyor olması. Obsidyen alışverişi inanılmaz bir gösterge. Obsidyeni taşıyan avcı-toplayıcı kümelerle bir yerden bir yere bilginin de aktarıldığı bütünsel bir dünyadan bahsediyoruz. Vakit içinde neolitik hayatın öteki coğrafyalara, bilhassa Avrupa’ya yayılması da bu bütünsellik içinde kıymetlendirilebilir. Bu bağlamda, coğrafyanın kolaylaştırıcılığını da unutmamalı.
‘BEKLEMEDİĞİMİZ BİR SONUÇ ALDIK’
Son olarak belgesele başlarken sizin başınızda oluşturduğunuz kurgu ile işin bitiminde ortaya çıkan örtüştü mü? Yoksa sizi öteki dünyalara mı götürdü?
Yola çıkarken kurduğumuz hayallere çok muhalif bir şeyle karşılaşmadık aslında. Lakin o dünya tahayyülünü çok somut olarak bilim insanlarının kişiliğinde ve transferinde görmek heyecan verici oldu. O bilgi, varsayım ya da öngörünün somut haliyle karşılaşmak da ayrıyeten çok etkileyici. Yeniden de beklemediğimiz, bizim için olduğu kadar herkes için cevaplanması gereken sorulardan birisi yerleşimlerin terk edilme nedenleri… Lakin asıl, gördüklerimizin ve keşfettiklerimizin ötesinde ve bu bağlamda yine onların kendi dünyalarını nasıl tanımladıkları sıkıntısı daha da büyük bir soru… Örneğin çocuk, aile üzere kavramlar.
Alışılmış bu türlü olunca yolun başındaki hislerimizle, yolun sonundaki hislerimizin geçişini tanım etmek biraz güç. Alana gidince değişik bir algı oluşuyor, beklenmedik tesadüfler da gayreti. Farklı bir vaktin, iklimin ve hayatın hayallerine kapılmamanız mümkün değil. Bizim bugün söylem etme gereksinimini duyduğumuz, kavram ve cümlelerle tabir etmekte zorlandığımız bir hayat kültürü öyküsü anlatmaya çalıştığımız.
Sonuç olarak başlangıçta tekdüze bir çekim olmasından kaygı etmiştik. Lakin çok sorular üreten, başta sahip olmadığımız sorulara sahip olduğumuz, çoklu bir bakış açısı oluştu. Hasebiyle bizim beklemediğimiz bir sonuç aldık. Üstelik farklı bir dünyanın mümkünlüğüne dair aldığımız ilhamı da eklemeliyim.
Gazete Duvar
