Günsu Durak

ANKARA – Dünyada kömürlü santral sayısı azalırken Türkiye bu hususta iyi bir imtihan vermiyor. Son 20 yılda emekli edilmiş tek bir kömürlü santral bulunmazken faaliyette olan kömürlü termik santrallerin yanı sıra planlanan, lisansı verilmiş olan, inşaat halinde olan kömürlü termik santraller var. Adana’da Çin’in yatırımcısı olduğu ve inşaat halinde olan Hunutlu Termik Santrali bunlardan biri. Sürdürülebilir İktisat ve Finans Araştırmaları Derneği (SEFİA) Kurucu Yöneticisi Bengisu Özenç ile Hunutlu’dan başlayarak Türkiye’nin kömürdeki ısrarcılığını, Çin’in yatırımcı rolünü ve global finans sistemindeki gelişmeleri ele aldık.

Yöneticisi olduğunuz Sürdürülebilir İktisat ve Finans Araştırmaları Derneği’nin (SEFİA) 2021 Ocak ayında Adana Hunutlu’daki kömürlü termik santralle ilgili bir fizibilite raporu yayımlandı. 30 yıl boyunca yatırım maliyetini karşılayamayacak bir santralden bahsediyoruz. Kısaca bundan bahsederek başlayabiliriz.

Rapora nazaran, kolay bir tabir ile yüksek yatırım maliyeti senaryosu altında Hunutlu Termik Santrali’nin elektrik üretiminden kaynaklanan brüt kârı, 4 yıllık inşaat ve 30 yıllık ekonomik ömür ufku içerisindeki maliyetlerini karşılamıyor. Öte yandan, en yüksek getiri en düşük maliyet senaryosu altında da lakin 26’ncı yılında maliyetlerini geri ödeyebiliyor üzere görünüyor. Bu mevzu içinde Çin’i de göz önünde bulundurmak lazım. Bu santral, Çin’in Türkiye’deki en büyük direkt yatırımı. Onun için de her iki tarafın da önemsediği bir yatırım. Çin’in hem finansmanı çok ucuza getiriyor olması hem de yatırımın büyüklüğü burada kıymetli noktalardan. Biz yatırımı farklı kaynaklardan bakarak 1.7 ila 2.1 milyar dolar ortasında baz aldığımızda Hunutlu özelliklerinde bir santralin olağanda olması gereken yatırım meblağının neredeyse 3’te 1’i olduğunu gördük. Daha yüksek maliyetle yapılması gereken bir santral daha düşük bir maliyete yapılıyor.

‘MESELE KUŞAK- YOL GİRİŞİMİ’

Kıssa diğer bir noktaya gidiyor sanırım?

Bunu biz raporun ana çıktıları ortaya çıktığında birkaç uzmanla da konuşmak istedik. Hani durum buyken neden yapılsın? Öncelikle Çin açısından bu Jenerasyon Yol Teşebbüsü (BRI) içerisinde coğrafik olarak da Türkiye’de bulunmanın kıymetli olması, üstelik de bir ithal kömür santralı olması bakımından bir limana sahip olması. Bu yatırımın bu türlü stratejik bir konumu olması ile ilgili. Türkiye tarafında ise bu Kuşak-Yol’dan hisse almaya çalışan bir ülke olarak ‘ne olursan ol gel’ üzere bir konumu var. Olağan bunlar, resmi olarak her iki tarafın yaptığı açıklamalar değil fakat daha çok ‘jeopolitik önem’ açısından kıymetlendirmek lazım. Bu kısaca iki taraf açısından ekonomik bir tahlil tarafından değerlendirilip elektrik gereksinimini karşılamak üzere yapılmış bir yatırım olmanın ötesinde.

‘KÖMÜR BİR ÇIKMAZ SOKAK’

Türkiye kömürlü santrallerde neden bu kadar ısrarcı?

Burada Türkiye’nin güç konusunda dışa olan bağımlılık ve enerjiyi çeşitlendirme konusuna geliyoruz. Onun için ne çıktı ortaya? Ulusal maden ve güç siyaseti. Bu çerçevede doğalgaza olan bağımlılığı azaltmak için yerli ve ulusal yenilenebilir güç kısmı vurgulanıyordu. Yerli güç dediğimiz vakit yerli kömürün öne çıktığını görüyoruz. Ancak yerli kömür santralinin bile uygulanabilir olamayacağı bir ortamdayız – ki o santrallerin özelleştirilmesinde bile alıcı bulamıyoruz yahut yeni santrallerin yapılmasında yeni yatırımcı bulunamıyor. Bunun örneklerini de görüyoruz. Bu kömür işi evvel çıkıp daha yerli kaynaklara eğilme, güç kaynaklarını çeşitlendirme üzere gösterildi. Çıkmaz bir sokak olduğu artık herhalde herkes tarafından görülüyordur.

‘ÇİN’DE ZİYAN EDEN YATIRIMCI TÜRKİYE’DE KÖMÜRE YATIRIM YAPIYOR’

Pekala verilen lisansları düşündüğümüz vakit?

EMBER’in hazırladığı raporda Türkiye’de kömürün hissesinde 2015 ile 2020 yılları ortasında bir artış var ve G20 ülkeleri ortasında hissesi artan 3 ülkeden biri. Lakin kömürlü termik santral yatırımları bu verilen lisanslar kadar da artmıyor zira yatırımcı da gelmiyor bu alana. Güç Bakanlığı’ndan bu mevzuda söyleyecek kelamı olanlar ‘Biz zati biliyorduk bunun bu kadar artmayacağını, projeksiyonlarımız bu yöndeydi’ diyorlar. Yani projeksiyonlar bu istikametteydi diyelim fakat lisanslar da bir halde verildi. Hatta bu Hunutlu raporunu çıkardığımız periyotta, Kirazlıdere’de misal bir yatırımın, yeniden Çinli bir şirketin EPC kontratıyla harekete geçebileceği argümanları ortaya çıktı. Lisanslar ortada epey bu tartışmalar çıkacak. O da neden? Niçin Çin? Sahiden artık öbür bir finans kaynağı yok ortada. Kaynaklardan okuduğumuz kadarıyla da Çin’de yenilenebilir güç çok rekabetçi bir formda giriyor piyasaya ve Çin’in kendi hudutları içerisinde kömür yatırımcıları yenilenebilir güç karşısında ziyan etmeye başlıyorlar. O vakit yurt içinde ziyan eden kömür yatırımcılarının yurtdışında kömür yatırımlarına girdiğini görüyoruz.

Burada Türkiye’nin söyleyeceklerinin olması gerekir herhalde zira ‘Çin kendi finansmanını getiriyor, kömürü dışarıdan alıyor ve işletiyor. İşte ziyan ediyorsa ediyor’ üzere bir durum değil bu. Kömürlü termik santralin sıhhate tesirleri, etrafa tesirleri, yüksek oranda dışsallık barından, finansal tahlile katmadığımız, yatırım yapılan ülkeyi bu dışsallıklarla yüz yüze bırakan bir yatırım çeşidi. O vakit yatırım yapılan ülkenin bir kelam söylemesi lazım. Türkiye siyasetini bu açıdan çerçeveliyor olsa ‘daha fazla kömür yatırım yapmayacağım’ diyor olsa Çin’in Kuşak-Yol’dan almak istediği hisseleri, Türkiye’de yapmak istediği yatırımları tahminen de farklı bir güç modelinde, farklı bir teknolojiyi tercih ederek yapacak. Ama bizim onu zorlayacak rastgele bir sistemimiz yok.

‘ASIL GEREKSİNİMİMİZ OLAN SÜRATTE BİR DÖNÜŞÜM YOK’

Kömüre yatırımcı bulmanın zorlaştığından bahsettiniz. Pekala finans sistemi içindeki bir geçiş manasına geliyor mu?

Global finans akışı manasında, önemli bir PR kısmı var. Bankalardan duyuyoruz, milletlerarası kuruluşlardan duyuyoruz. ‘Çıktık-çıkıyoruz’ diyorlar. ’Kömüre artık finansman yok, o projeleri finansman etmeyeceğiz’ diyorlar. Bir bakıyorsunuz, çok daha ileri yıllar belirlenmiş, mevcut santrallere ellerindeki portföyü hâlâ finanse etmeye devam ediyorlar. ‘Yeni yatırım almayacağız’ diyorlar. Ayrıntıya inince buna uyulmadığını görüyoruz. Bu ferdî değerlendirmem, sayıları çok alt alta koyup da bu iş böyledir diyebilmiş değilim. Ama zati bu verilen kelamlar manasında ortam yeni hareketlendiği için bir eğilimin olduğunu düşünüyorum. Niyet var lakin bunların hiçbiri yani siyasetler dâhil olmak üzere uygulanmış değil. Yalnızca finans manasında bakmıyorum zira finans aslında özel dala bırakılmış bir alanken kamu siyasetleri en kolay yanıt bulabileceğimiz alan…

Dünyada COVID periyodunda nasıl sıkı tedbirler alındıysa etraf alanında da bütün bu dışsallıkları denetim edecek kamu siyasetlerini birebir sıklıkla ve süratle görmeliyiz. En kolay bunlar devreye girebilir. Bu siyasetlerin bile yalnızca konuşulduğunu, bir dönüşüm varsa bile çok daha bu türlü kendi suratında, kendi haline bıraksan da olacak uygulamalar üzere düşünüldüğünü görüyorum. Bizim 1,5 derece 2 derece amaçları için gereksinimimiz olan sürate erişecek bir dönüşüm içerisinde değiliz. Çin’in o denli bir maksadı çok yok üzere. Kömür finansmanından o çıktı, bu çıktı diye daima raporlar geliyor fakat bir bakıyorsunuz en büyük bankalar yeniden kömürden çıkış açıklayan Avrupa ve Amerika bankaları mevcut kömür portföyünü sürdürüyor. Tıpkı vakitte yenilenebilir güce de tıpkı kuruluşlar kaynak aktarıyorlar. Doğal bir yandan yenilenebilir enerjiyi desteklerken öbür yandan hâlâ kömüre ya da mevcut kömürü sürdürmeye yönelik bir portföyünüz olması toplam etkiyi hayli küçültüyor. Bir mana taşımıyor. Yadsıyamayacağımız bir gelişmelere karşın asıl erişmek istediğimiz gayelerle uyumlu olmadığını düşünüyorum.

‘TÜRKİYE PANDEMİ ÖNCESİNDEKİ DURUMUNU SÜRDÜRMEYE ÇALIŞIYOR’

Global ölçekte bilhassa finansal manada bir geçiş süreci var sanıyorum. Pekala Türkiye bu dönüşüm neresinde?

Bizi nereye itseler yahut çekseler oraya gidiyoruz üzere. Şayet varsa bir dönüşüm ki piyasaya bırakılmış bir dönüşüm var. COVID sürecinde de görüyoruz. Dönüşüm vizyonu olan ülkelerin verdikleri teşviklerin çok daha amaç gözettiğini kurallı teşviklerle bir dönüşümü başlatmaya yönelik adımlarını gördük. Türkiye’de bu türlü bir öngörü yok. Her bahis acil durum. O denli aşikâr noktalarda teşvikler tanıyalım diyebileceğimiz bir kaynağımız da yok artık. COVID bu manasıyla turnusol testi oldu. Bu pandemi krizinden nasıl çıktığımız bizim önümüzdeki on yılları belirleyecek bir kıssa olacak, zira öteki ülkeler daha sürdürülebilir siyasetlerle buradan çıkarken bizim COVID öncesi durumumuzu sürdürmeye çalışmamız ortadaki aranın açılması demek. Bilhassa bu alt yapı yatırımları 30-40 yıl devrede kalacak yatırımlar oldukları için siz bu yıllarınızı buraya bağlıyorsunuz. Onun için yeni bir santral yapılması düşünülmemeli bile.

‘KÜRESEL DÖNÜŞÜM YENİ BİR İKTİSAT YARATMA, YENİ BİRLİK KURMA ÜZERİNE’

Avrupa Yeşil Mutabakatı’yla da duymaya başladık. Mutabakatın getirebileceği olası karbon vergisi maliyetleri. Hâlâ daha kömüre bağlı bir elektrik altyapısının bu manada bizi rahatlatmayacağı da kesin. Bu işleri uzun vadede planlayıp 2050 karbonsuzlaşma gayeleri ortasında bir yer almak gerekiyor. 2050’ye varmadan da COVID’ten nasıl çıktığımızı düşünüp onların uzun periyotlu amaçlara katkılarını kıymetlendiriyor olmak lazım. Bunun temelinde de yalnızca etrafın olmadığını bütün bu global dönüşümün bir rekabetçilikle avantaj ve yeni bir iktisat yaratma yeni bir birlik kurma üzerinden olduğunu da görüyoruz açıkçası. Güzel niyetlerle olsaydı daha evvelden de olurdu. Herkes kendi krizinden çıkmanın yolunu ararken Türkiye kurallarıyla da oynamıyor. Düşük karbon iktisadını de tasarlamıyor.

‘MERKEZ BANKALARI ORTASINDA KOALİSYON HÂLÂ TEORİK DÜZEYDE’

Bu noktayla irtibatlı olarak, 2019 yılında UNCTAD raporu vardı. Raporda merkez bankalarının rolüne değiniyor. Bu noktayı en baştaki noktalara dönmek için de soruyorum. Yakın vakitte G20 merkez bankalarının yeşil merkez bankacılığı karnesi de yayınlandı. Çin 130 üzerinden 50 puanla birinci. Mesela bu benim ilgimi çekti. Buna misal çalışmalar var mı? Onları da bütün bu söyledikleriniz çerçevesinde nasıl değerlendirirsiniz?

Merkez bankalarının ve öteki süpervizör kuruluşlarının üye olduğu platform olan Network for Greening Financial System (Finansal Sistemi Yeşillendirme Ağı) …şimdi merkez bankalarının üzerinden bir anket yapıyor ve şu ortaya çıkıyor: Hiçbir merkez bankası önemli bir adım atmamış. Yalnızca bunlar teorik olarak tartışmışlar. Mesela mali denetlemede yeşil varlıklara öncelik verilmesi. Öte yandan hâlâ kavramsal olarak da merkez bankalarının varlık seçip seçemeyeceği tartışılıyor. Merkez Bankası bu sefer piyasayı etkilemiş oluyor. Bu yalnızca bir nakdî genişleme değil zira bölüm seçmiş oluyor. Merkez Bankası bunu yapabilir mi? Bütün dallara eşit mesafeleniyor zira ticari bir rolü yok. O açıdan, bu açıklanan karnede yokluk ortamında Çin’in birinciliği daha çok şununla ilgili, bu alanda daha fazla analitik çalışma yapmış olması. Hepsinin teknik değerlendirmeleri kırmızıydı. Mesela İngiltere Merkez Bankası iklim riski gerilim testlerine geçmeyi düşünüyor. Bu, COVID nedeniyle ertelendi lakin en önde onlar olabilir. Bütün bu merkez bankaları üzerinden sürdürülebilirlik tartışması da eski İngiltere Merkez Bankası Lideri Mark Carney’nin liderliğinde başlamıştı. İngiltere COP26’nın başkanlığını yapıyor olması da Carney’nin finans boyutunu koordine ediyor olması… Onun gerisine IMF de takıldı, Avrupa Merkez Bankası da bunu konuşuyor. Yani orada da bir koalisyon var. Ancak bu koalisyon hâlâ teorik seviyede.

‘RAKAMLARA BAKINCA KÖMÜRE TEŞVİKİ GÖRÜYORSUNUZ’

Pekala tıkanma noktası rastgele bir üniversal siyasetin uygulanmış olmaması mı?

Açıkçası zati bu manada iş merkez bankalarına gelene kadar atılabilecek daha kolay adımlar var. Şayet sahiden kederimiz sürdürülebilirlik ise… Mesela yıllardır kömür teşviklerinin kaldırılması üzerine G20 son çıktılarını okuyoruz. Verimsiz kömür sübvansiyonlarının kaldırılması, fosil yakıtların sübvansiyonlarının kaldırılması üzerine konuşuluyor. Sayılara dönüp bakınca da kömüre teşvikin devam ettiğini görüyorsunuz. Yani, onun için bu türlü umutsuz tarafa takılmak istemem lakin yapmak istesek çok daha teknik sorunlara takılmadan yapılabilecek siyasetler var. Bunlar konuşuluyor, herkes farkında lakin adım atılmıyor.

Gazete Duvar