Cem Erciyes*
Sahaf Sakallı Lütfü’nün yanından yeni kalkmışız. Kansu Şarman’ın rehberliğinde, avare bir Kadıköy cumartesisi içinde ağır ağır yürüyoruz. Birden karşımıza çıkıyor, süratli adımlarla bir dükkana girmek üzere, az evvel andığımız yaşayan tarih, Cahit Kayra. Çabucak yanına koşuyoruz. Kansu’yla iyi tanışıyorlar, ne de olsa o bir tarih mecmuası yönetiyor, hal hatır soruluyor latifeler yapılıyor, ortak bir dostlarından kelam ediyorlar. Ben ortaya giriyorum, “1938 Nesli kitabınız için sizinle yıllar evvel bir söyleşi yapmıştık, burada Moda’da” diye… Pırıl pırıl gözleri biraz daha parlıyor, “O, çok eskidendi” diyor. Evet, 1996’da çıkan o anı kitabından sonra Cahit Kayra daha pek çok kitap yazdı, yayımlattı. Şahit olduğu Cumhuriyet tarihini, doğduğu İstanbul’u anlatan kitapları çıktıkça tanınırlığı arttı, yaşı ilerledikçe de efsanesi büyüdü. O artık, Kadıköy’ün simge kişiliklerinden, tarih-kültür etraflarının efsanevi isimlerinden biri. Zira o, tam 102 yaşında.
‘1938 Kuşağı’nı konuta gidince raftan indirdim ve okumaya başladım. Cahit Kayra 1917 yılında, tekrar bir Cumartesi günü, Kadıköy’de doğmuş… Hatırladığı birinci anıları işgal İstanbuluna dair… Büyük bir hastalık sonrası Eyüp’te götürüldüğü hoca, sarı ışıklarıyla sokakları aydınlatan gaz lambaları. İşgal öncesi Ankara’ya kaçan Trabzon mebusu dayı, Anadolu’da ticaret yapmaya uğraşan baba (1869 doğumlu!) ve yalnızca bayanlarla çocukların olduğu bir mesken. Anadolu’dan gelen savaş haberleri… Eskişehir’le ıstırap, İnönü ve Sakarya ile sevinçler…
Yeldeğirmeni’ndeki meskenin yakınlarında kurulan İngiliz ordusuna bağlı Senegalli askerlerin kampı. Ve İstanbul’un kurtuluşu, “Kemaller, İsmetler…” diye çocuklara ezberletilen marşlar… Alay Köşkü’nde ablasıyla birlikte gittikleri bir edebiyat toplantısında Nazım Hikmet’ten şiirler dinlemek, Tepebaşı tiyatrosunda Muhsin Ertuğrul ve Cahide Sonku’yu izlemek, ağabeyiyle birlikte hasta yatağındaki Ahmet Haşim’i ziyaret etmek üzere anılar, 1929 buhranının iyice derinleştirdiği yoksulluklar, peynir ekmek alacak parayı güç denkleştirdikleri bir çocukluk. Lise yıllarının arkadaşlarından biri bir arada futbol oynadıkları Mithat Fenmen. Sonraki yıllarda efsanevi bir müzik eğitimcisi olacak, Fazıl Say üzere pek çok büyük müzisyenin hayatında derin iz bırakacak piyanist Mithat Fenmen… Bir oburu ise sonraki yıllarda hem iyi top oynadığı hem kitap okuduğu için onu çok kıskandığını Cahit Kayra’ya itiraf edecek olan Aziz Nesin…
Cahit Kayra, 1935’te o vakitler hala İstanbul’da bulunan Mülkiye’ye girmiş. Okul bir iki yıl sonra Ankara’ya taşınmış, 1938’de mezun olup Maliye’de vazifeye başlamış. Bu ortada okullarını ziyarete gelen İsmet İnönü’yü, daha sonra onun yerine Başbakan olup yeniden okula gelen Celal Bayar’ı ve vefatından kısa bir mühlet Türk Ocağı’nda verdikleri mezuniyet balosuna gelip zeybek oynayan Atatürk’ü de çok iyi hatırlıyor. Maliye müfettişi olarak gezdiği fakir Anadolu’yu ise unutamıyor. İkinci Dünya Savaşı yıllarında askerlik yapıyor. Alman tehlikesine karşı Yunan hududuna yığılan, sonra Çatalca’da bir çizgi oluşturmaya çalışan birliklerde misyon alıyor. Bölük kumandanının Birinci Dünya Savaşı’ndaki Galiçya anılarını anlattığı bir vakit düşünün… Bugün lakin romanlarda yaşıyor bu türlü beşerler ve vakitler. Güzel Cahit Kayra da aslında bir roman kahramanı. Hayır metaforik olarak değil, hakikaten. Yılmaz Karakoyunlu’nun ünlü romanı Salkım Hanım’ın Taneleri’nin çabucak başında görünen maliyecilerden biri isimli ismince Cahit Kayra’nın ta kendisi: “Müfettişler odası yavaş yavaş dolmaya başladı. Sait Naci Beyefendi, mazeret beyan etmişti. Münir Mostar, Fahri Tigrel, Cahit Kayra, Memduh Aytür birlikte geldiler. Bir pansiyonda ömür süren kiracılar kadar birbirlerine yakındılar.” Romanda işte bu türlü yer alıyor, zira kelam konusu romana bahis olan Türkiye tarihinin en acı ve tartışmalı olaylarından birinde, Varlık Vergisi’nin çalışmalarında genç bir maliyeci olarak yer alıyor. Daha sonra üstüne bir kitap yazacağı Varlık Vergisi’ni tarzlara karşıt, gaddar fakat gerekli bir uygulama olarak savunuyor Cahit Kayra… Tıpkı bir yıl sonra ‘aşar’ı tekrar canlandırıp köylünün eserine tıpkı bir vergi koyan Toprak Mahsülleri Vergisi üzere. 1945 yılında Türkiye’nin birinci devalüasyonu yapılıp dolar 1.25’ten 2.85’e çıktığında o altın kaçakçılarını bulmak üzere doğu sonuna yollanıyor… Türkiye’nin NATO’ya girmesine, Demokrat Parti’nin iktidar olmasına tanıklık ediyor. O periyot bakanlıkta yöneticiliğe yükseliyor, Maliye Bakanı Hasan Polatkan’la çalışıyor. Sokak hareketlerini, darbeyi, sonraki darbe teşebbüslerini görüyor, yaşıyor, yurt dışı misyonlar üstleniyor, milletlerarası örgütlerde Türkiye’yi temsil ediyor. 1970’lerde siyasete giriyor. 1974 CHP-MSP koalisyon görüşmelerini yürütenlerden biri de Cahit Kayra. Daha sonra kurulan Ecevit hükümetinde Güç ve Olağan Kaynaklar Bakanı oluyor. 1980’lerde her şeyi bırakıp İstanbul’a geliyor ve İdil Biret, Cemal Süreya, Hakkı Anlı, Turan Güneş, Zühtü Müridoğlu, Mina Urgan, Cevdet Kudret üzere isimlerin olduğu dostlarıyla emeklilik günlerini geçirmeye başlıyor…
Fakat aslında Cahit Kayra hiçbir vakit emekli olmuyor. Yaşamaya, anıları biriktirmeye ve çalışmaya, yazmaya devam ediyor. Anılarını kaleme aldığı 1995 yılında 79 yaşındaki Cahit Kayra şunları yazmış: “Sürekli ve süratle değişen bir dünyada yaşıyoruz ve ben bu dünyada artık çok eskilerde kaldığımın bilincindeyim. Bu gerçeği giderek hüzünden umursamazlığa dönüşen hisler içinde yaşıyorum. (…) Eski yılların olayları bitip kapanmış defterler üzere. Bitip kapanmış ve bir daha açılmayacak defterlerin içindekilerle pek az insan ilgileniyor. Biz toplum olarak olayların bittiklerini sandığımız vakit defterlerini de kapatıp kaldırıyoruz. (…) İnsanın kendi belleğinin, toplumun ortak belleğine yansıması gerek. Anılarımın hazırlanmasında bu mantığın da yeri vardır.”
Anılarının akabinde toplumun belleğine katkıda bulunacak daha pek çok diğer kitap yazdı Cahit Kayra. 1990’larda Kadıköy Rüzgarları, Hoşçakal Bodrum, Telefon Defteri üzere kitapları yayımladı, akabinde tarih, kent ve iktisat hususlarında yazmaya ve çeviriler yapmaya başladı. Güzel ki Öldün Cahit (öykü), Operasyon: Ali Beyefendi (roman), Cumhuriyet İktisadının Hikayesi (1923-1980 üç cilt), Savaş Türkiye Varlık Vergisi, Marjinal İktisat Teorileri, Yerler ve Vakitler Bebek, İstanbul’un Yokuş ve Merdivenleri kırka yakın kitabının kimileri. Bu kitapların neredeyse hepsini 80 yaşından sonra kaleme aldı!
Bütün bir yüzyılı yaşamış, onun değerli aktörlerinden biri olmuş. Dünyaya Osmanlı vatandaşı olarak gelip, genç Cumhuriyet’in yetiştirdiği birinci yöneticilerden biri olarak yakın tarihimizin pek çok değerli olayına şahit olmuş. Hatta şahit olmakla kalmayıp şahsen aktörleri ortasında yer almış bir isim. Etkin vazifeleri bıraktıktan sonraki kırk yıl boyunca da birikimini, araştırmalarla zenginleştirip yazdığı kitaplarla yaşadığı vakte katkıda bulunmaya devam etmiş, hayatın daima lakin daima içinde olmuş, şaşırtan, gibisi olmayan bir kişilik.
Onu tanıyanların memnunluk, hürmet ve haklı bir gıptayla andıkları Cahit Kayra Kadıköy’de ömrünü sürdürüyor. Günlük rutini Kadıköy Tarihçi Kitabevi’ne uğrayıp sohbet etmek, yeni kitaplara bakmak, çarşı pazar işlerini halledip çalışmaya devam etmek olan 102 yaşındaki bu efsane eminim şu sıralar yeni bir kitap yazıyordur. Ancak ne olduğunu bilmiyorum. Onunla 23 yıl sonra tekrar müsabakanın telaşından sormaya fırsat bulamadım.
* Bu yazı 05 Ağustos 2019’da GazeteDuvar’da yayınlanmıştır.
Gazete Duvar
