Altmışlı yılların sonunda İstanbul’da doğan Can Candan, Bursa’da büyür. Ardından İstanbul’da yatılı olarak okuyan Candan, ortaokul yıllarında “fotoğrafı ve karanlık odayı” keşfeder. Liseden sonra burslu olarak ABD’ye, üniversite (Ekonomi) okumaya gitse de, fotoğraf tutkusu peşini bırakmaz. Bu tutku onu belgesel sinemaya ve akabinde belgesel sinema üretimine sürükler. Candan, “1989’dan bu yana belgesel sinema öğrencisi ve üreticisi olarak tanımlıyorum kendimi” diyor.
Sanatta yeterlik diplomasını da sinema ve medya sanatlarında alan Candan, çeşitli üniversitelerde dersler verir. Türkiye’ye dönünce evvel Bilgi Üniversitesi’nde, akabinde Sabancı Üniversitesi’nde çalışan Candan, on üç küsur yıldır da Boğaziçi Üniversitesi’nde vazife yapar. “Duvarlar-Mauern-Walls/2000”, “3 Saat/2008”, “Benim Çocuğum/2013” isimlerinde üç belgesel sinema yöneten Candan, şu sıralar dördüncü belgesel sineması Nükleer Alaturka üzerinde çalışıyor.
Can Candan ile bir ortaya geldik ve belgesel sinema estetiği üzerine ne düşündüğünü, Türkiye’deki şenlik süreçlerinin nasıl işlediğini ve önümüzdeki günlerdeki programını konuştuk.
Kavramsal olarak bakıldığında belgesel sinema, öbür sanat kısımlarına göre gerçeğe sadık kalmasıyla öne çıkıyor. Zihninizde belirlemeye başlayan bir fikir belgesele varmadan evvel, tıpkı bir ağacın kolları üzere kurmacaya, hayali olana uzanıyordur kesinlikle. Bu durum bir sanatçıyı kısıtlamaz mı?
Belgesel sinema doğal tüm sinemanın tüm alt alanları içinde gerçekle çok özel ve farklı bir bağlantısı olan bir alan. Tıpkı vakitte bir sanat kısmı olarak yaratıcılık içeren, yalnızca kurmaca sinema ile değil, tüm sanat kısımları ve tabir biçimleri ile etkileşim içinde olan bir alan. Bu, sanatçıyı kısıtlayan değil tam aksisi besleyen bir durum. Yeniden de gerçek hayata ve gerçek insanlara dair kelam söyleyen bir sinema olarak sanatkarın omuzlarına etik açıdan farklı sorumluluklar ve beklentiler yükleyen bir alan belgesel sinema.
‘BELGESELİN BİR KERE TADINI ALANIN MÜPTELASI OLACAĞINI DÜŞÜNMEYE DEVAM EDİYORUM’
Türkiye’de belgesel sinema pek önemsenmez. Şenliklerde geri planda kalır, TV satışı yapılmaz, kaynak yaratmada zahmet yaşanır. Kendinizi “üvey evlat” üzere hissediyor musunuz?
Evet, maalesef üvey evlat üzere hissetmemize yol açan bir sürü tecrübe yaşıyoruz. Bu da Türkiye’de üretmenin getirdiği zorluklardan biri. Ülkede belgeselin pek bilinmemesini ve önemsenmemesini aşmanın yolu da bence insanların belgesel ile hem seyirci olarak hem de üretici olarak haşır neşir olmasını sağlamak sanırım. Bunun için belgesel sinema dersleri veriyorum, üzerine yazıp çiziyor, konuşmalar veriyor, hem kendi belgesellerimin hem de belgeselci meslektaşlarımın belgesellerinin seyirciler için buluşması için efor gösteriyorum. Benim başıma geldiği üzere, belgeselin bir defa tadını alanın müptelası olacağını düşünmeye devam ediyorum. Belgesel sinemanın, şayet bir benzetme yapabilirsem, paha açısından edebi tiplerden bir farkı yok. Örneğin edebiyatta nasıl şiir, romandan daha kıymetsiz değilse, sinemada da belgesel sinemalar kurmaca sinemalardan daha bedelsiz değil. Herhalde aksini söylemek abesle iştigal olurdu.
Bir estetik tercih olarak belgesel için, sinemanın özü, kaynağı diyebiliriz. Çünkü çekilen birinci sinemalar belgeseldi. Tarihi bağlam içinde, belgeselin bugüne ulaşma serüvenini, geçirdiği değişimleri nasıl yorumluyorsunuz? Kendinizi bu gelenek içinde nerede görüyorsunuz?
Evet, natürel, sinema tarihinin başında fotoğrafın gerisine takılarak gelen bir üretimden bahsediyoruz. Bir yandan belgeleme, hayatı olduğuna en sadık formda kaydedebilme eforları, bir yandan da edebiyat ve tiyatronun gerisine takılarak gelen bir öykü anlatma kederi. Belgesel sinema da bir ayağı belgelemede, bir ayağı öykü anlatmada olan, içinde yaşadığımız tarihî hayata dair kelam söyleme üzerine deneylerin devam ettiği, hayli dinamik ve heyecan verici bir sanat alanı. Ben de bu “gerçeğin temsili denemeleri” geleneğine 1980’lerden itibaren dahil olan ve bu geleneği öbürleri ile paylaşmaya çalışan biri olarak görüyorum kendimi.
Bilhassa toplumsal medyada, hazır bilgi veren birtakım Youtube içerikleri belgesel olarak tanımlana geliyor. Bu noktadan yola çıkarak iki başka soru soracağız. Birincisi, belgesel bilgi taşıma aracı mıdır? İkincisi, bu içerikleri estetik olarak nasıl değerlendiriyorsunuz?
Belgesel sinema da tüm sinemasal üretimler ve sanat çalışmaları üzere insanlığa, hayata dair bilgileri farklı biçimlerde seyirci ile buluşturuyor. İnternet çağı doğal olarak belgesel sinemayı da etkiliyor, dönüştürüyor. Artık belgesel sinema yalnızca üretim araçlarına ve finansmana erişimi olan, “belgeselci” dediğimiz bir meslek kümesinin yaptığı, yalnızca sinema salonlarında, şenliklerde, televizyonda izlenen bir şey olmaktan çıkıyor. Yeniden de internette olsun, sinema salonunda olsun, belgesel sinemanın gerçekle, gerçek beşerlerle – seyirci de dâhil – kurduğu bağlantılar, bu münasebetlerin estetik, politik, etik korkuları temelde tıpkı. Mecra ve üretim halleri değişse de. İnternette şu anda belgesel sinemanın geniş yelpazesi içinde düşünebileceğimiz işlerle karşılaşıyoruz. Bu da çok doğal. Bunun dışında internetin getirdiği üretim imkanları bilhassa çizgisel olmayan, yani oturup başından sonuna izlenmeyen, anlatısını bizim seçerek ilerletebildiğimiz yeni tıp belgeselleri de (interaktif belgeseller) mümkün kıldı. Ayrıyeten internet, destekçi bulma (kitle fonlaması), uzaktaki seyirciye ulaşma üzere yeni imkanlar sunarken, belgesel üretim ve tüketim pratiklerine yenilikler katarak, belgesel sinemanın yelpazesini genişletmesine katkı sunuyor.
‘DUYULMAYAN SESLERİN DUYULMASINA ARACI OLAN BELGESEL SİNEMALAR EGEMENLERİN İŞİNE GELMİYOR’
Belgesel sinema, gerçekle olan direkt alakasından ötürü, sık sık egemenlerin hışmına uğruyor. İdeolojik bağlamda bu durumu nasıl değerlendiriyorsunuz?
Belgesel sinema tarihinde, hem dünyada hem ülkemizde bunun çokça örneği var. Nasıl bağımsız bir basın egemenlerin işine gelmiyorsa, hükümranları, çeşit türlü iktidarları eleştiren; bastırılmış, duyulmayan seslerin duyulmasına aracı olan, insanları düşünmeye, sorgulamaya, eleştirmeye, itiraz etmeye, kabul etmemeye davet eden belgesel sinemalar de egemenlerin işine gelmiyor. Belgeselin üvey evlat muamelesi görmesi de bunun sonuçlarından biri. Sansürün, baskının çok farklı biçimleri var. Toplumun bağımsız gazetecilik, bağımsız sanat üzere, bağımsız belgesel sinemaya muhtaçlığı var.
‘PİYASANIN YÖNLENDİRİLMESİ İLE BELGESEL SİNEMA YAPILAMAZ’
Son günlerde, filmler/diziler yayımlayan çeşitli internet mecralarının daha faal kullanılıyor olması hasebiyle, birkaç sermayedarın “piyasaya” gireceği konuşuluyor. Bu durum yalnızca dizi dalı için değil, sinema dalı için de heyecan yarattı. Pekala, belgesel sinemacılar bunun neresinde? İnternet mecralarından dayanak alarak iş üretebilmek, geçmişteki üretim şartlarına göre sizi özgürleştirir mi? Ne düşüyorsunuz?
Belgesel sinemacılar bunun hiçbir yerinde. Piyasanın yönlendirmesi ile belgesel sinema yapılamaz. Birebir halde rastgele bir sanatın da piyasaya nazaran yapılamayacağı üzere. Yapılırsa öbür bir iş olur o. Şayet rastgele bir finansman alınabiliyorsa, bunun da bedeli parayı verenin düdüğü çalması oluyor genelde… Sanat alanlarının özgür ve bağımsız alanlar olarak korunması ve desteklenmesi gerekiyor. Olağan ki üretilen işlerin seyirciler ile buluşması konusunda internet mecralarına da sorumluluk düşüyor. Ne yazık ki, bu internet mecralarındaki Türkiye belgeselleri seçenekleri çok çok az. Şayet hakikaten belgesel sinemaya ilgileri varsa buyursunlar, Türkiye’de şimdiye kadar yapılmış olan lakin çok az insanın bildiği ya da çok az izleyici ile buluşabilen belgeselleri seyirciler ile buluştursunlar.
Hazırladığınız yeni bir proje var mı? Günleriniz nasıl geçiyor?
Alışılmış günlerimiz sağlıklı kalabilmeye çalışırken, bir yandan da bizi yakından, uzaktan fakat derinden etkileyen hak ihlallerini kahrolarak takip etmek, bunlara dair sesimizi çıkarmaya çabalamakla geçiyor. Konuttan çalışma lüksü olan biriyim. Derslere, öğrencilerimle çalışmalarıma, araştırmalarıma devam ediyorum. Birebir vakitten son birkaç yıldır, dördüncü uzun metraj belgesel sinema projem olan ‘Nükleer Alaturka’yı ilerletmeye çalışıyorum. Biliyorsunuz, orada bir köy var uzakta ve şu anda o köyde, Akkuyu’da, Türkiye’nin birinci nükleer santralini Rosatom (bakınız Çernobil) inşa etmekte. Bilhassa devam etmekte olan Fukuşima felaketi sonrası gelişmiş ülkelerin nükleerden vazgeçtiği, çok daha inançlı, ucuz, etik, sürdürülebilir, alternatif ve pak güç üretim yollarına yöneldiği nükleer-sonrası bir dünyada “herkes sarfiyat aksine, biz gideriz Rosatom’a Mersin’de nükleer santral yaptırmaya” durumundayız. Nükleer bir eşikte, toplumca uçurumun kenarına hakikat yürümekteyiz. Pekala biz bu noktaya nasıl geldik, bu noktaya gelirken yolda, nükleer tarihimizde neler yaşadık? Bu belgeselde anlatmaya çalıştığımız öykü bu.
Gazete Duvar
