Ferhat Kılıç
Türkiye’deki entelektüel açlığı bir manada çarpıcı halde ortaya çıkaran bir dizi olarak ‘’Bir Başkadır’’, güçlü tartışmaların oluşması için de yeni fırsatlar yaratabilecek potansiyellere sahip görünüyor. Uzun vakittir Türkiye toplumunu anlamanın amentüsüne dönüşen toplumun çeşitli formlarda kutuplaşmalar yaşıyor olduğu söylemi yahut Türk siyasi terminolojisinin pek sevdiği tabirle farklı ‘’mahalle’’lerin süratle içe kapanıp bütün diyalog yollarını yitirdiği açıklamaları, artık Türkiye’de çabucak herkesin ezberlediği analizlerdendir.
‘’Bir Başkadır’’ dizisinin gösterdiği ise bu siyasi tahlillerin toplumsal gerçeklikle pek de uyuşmuyor olabileceğidir. Dizide Türkiye’deki birçok farklı sınıf ve birçok farklı kimlik, toplumsal hayatta birbirlerine çeşitli biçimlerde temas etmekte ve birbirlerini çeşitli formlarda etkileyebilmektedir. Hatta dizi, bunun ötesinde bu farklı pozisyonların birbirlerini dönüştürdüğü argümanını da taşıyor. Bu tip tezler taşıyan bir dizi haliyle çeşitli taraflardan tartışıldı ve tartışılıyor. Öte yandan diziye dair yapılan tartışmaları dizi piyasasının şartlarını öne sürerek geçersizleştirmeye yahut değersizleştirmeye çalışan bir itiraz da mevcut. Sanırım bu yaklaşımın en değerli sakıncası farkında yahut farkında olmayarak tenkidin de piyasa şartlarına teslim olmasını, bu piyasa şartlarını varsayarak ortaya çıkmasını talep etmesidir. Halbuki ister büsbütün sanatsal tasalarla isterse piyasa şartlarına karşılık verebilmek hedefiyle üretilsin sonuç olarak her türlü üretim; bir metin olarak ele alındığında Edward W. Said’in ortaya koyduğu üzere ortaya çıktığı kainatın siyasal anlayışlarının, siyasal dinamiklerinin dolayımından geçme yazgısını taşır. Metnin bu ‘’dünyevilik’’ özelliği bize, bu dizinin üretici özneleri hakkında da piyasayı şekillendiren siyasa hakkında da bilgiler vermektedir. Elbette her metinde olduğu üzere bu dizide de ortaya çıkan iletiler, direktörün ve bu üretimin içinde bulunan herkesin niyetini aşan manalar da üretmiş olabilir. Lakin yeniden de izleyicinin çağrışım dünyasının, üretilen imajlarla tarihî ve kültürel uzlaşılar taşıdığını da eklemek gerekiyor. Sonuç olarak Türkiye toplumunu kimlikler üzerinden ve bu kimliklerin birbirleriyle ilgileri üzerinden ekrana taşımak değerli argümanlar taşır ve bunlar da tenkit alanının da haklı tabanını oluşturmak için kâfi sebeplerdir.
Temsiller üzerinden yaratılan her eser için ‘’Bu kimlik neden bir öbür biçimde değil de bu formda temsil edilmiştir?’’ sorusu hep sorulmaya bedel ve eleştirel perpektif için de bir o kadar kıymetlidir. Öncelikle Kürt temsillerine baktığımızda Kürtlere dair ‘’iyi yahut kötü’’ birçok klişenin tekrarlandığına şahit oluyoruz. Bunların bir kısmı direkt izleyiciye yansırken bir kısmı da daha zımnî formlarda kullanılmış yahut metnin kendisi, bu klişeleri üretecek çeşitli dinamiklere yaslanmıştır. Kelam konusu klişelerden izleyicinin en açık formda algıladığı ve Türkiye tarihinin sömürgeci batı muhayilesiyle ortaklaştığı klişe elbette ‘tecavüzcü’ imajıdır. Ruhiye’ye cinsel hücumda bulunanın dizi boyunca bir isme sahip olmaması, sapık yahut o diye bahsedilmesi yanında, hem göç kıssasıyla hem de köydekilerden farklı şivesi ve fizikî manzarasıyla kimlik temsilleri üzerinden Türkiye panoraması oluşturmaya çalışan bir dizide elbette Kürt olarak alımlanıyor. Bu, ya Kürt bir ailenin öyküsünü (Gülbinin ailesinin) ‘’objektif’’ bir formda göstermenin karşılığında Türk toplumuna verilmiş bir diyettir ya da toplumsal yahut tarihî hiçbir gerçeklikle yüzleşme tecrübesine sahip olmamış bir ulusun Hilmici yahut Jungçu manada kollektif bilinçaltının dışavurumudur. Yoksa tecavüzcü imajı kelam konusu olduğunda akla her keresinde misal tipolojilerin gelmesine öteki bir münasebet bulmak pek mümkün görünmüyor.
Bir öteki klişeyi de Gülbin karakteriyle ablası Gülan’ın tartışmalarında görüyoruz. Anaakım kanalların vazgeçemediği aşiret dizilerinden transfer edilmiş üzere duran Gülan karakterinin günümüz Türkiyesi’nde mevcut iktidar üzerinden zenginleşen muhafazakar Kürt temsili olduğunu ömür üslubundan ve kardeşi Gülbin’le tartışmalarından anlamak sıkıntı olmuyor. Lakin kelam konusu tartışmada Gülbin’in, ablası Gülan’a ‘’Bugün kim atıyorsa o tekmeyi gidip ayaklarının altını öpüyorsun’’ demesi, Kürt sıkıntısının tarihselliğini görmezden gelip mevcut iktidara bağlama kolaycılığını gösteren ‘’Muhafazakar Kürt oyları bu iktidarı yarattı’’ telaffuzuyla de kesişen bir anlayış olduğunu söylemek, sanırım zorlama bir çıkarım olmayacaktır. Hasebiyle bu telaffuzun de yerleşik ‘tecavüzcü’ imajının üretildiği tıpkı tarihselliğe yaslandığını çok anlayabiliyoruz.
Klişelerin; toplumların kolektif hafızasının içerik olarak doyum noktasına ulaşmış tanımlayıcı kabulleri olduğunu ve ‘ötekine’ dair üretilen birtakım klişelerin de hükümranın, ‘ötekini’ şerhler düşerek kabul etmesinin zihinsel konforunu sağladığını hatırlayarak bir öbür klişeye bakalım. Buna da ‘’Kürt ailelerde bayanlar erkeklerden daha baskındır’’ telaffuzuna yaslanan, Gülbin’in ailesindeki erkeklerin pasif hatta yer yer ezik karakterler olarak sunulmaları gösterilebilir. Ailenin babası ve Civan, ‘sapık’ karakteriyle bir arada düşünüldüğünde Kürt erkekliğinin failliğinin lakin ‘tecavüzcü’ olabileceği aksi takdirde kastre edilmiş erkekler olarak kabul edilebileceği alt metnini ortaya koyuyor. Bu kastre ederek kabul etme kuralı, Kürt bir ailenin hayatının bir gayret kıssası olarak göstermek yerine süregelen bir ezber olan Kürtlüğü acıları üzerinden tanıma/tanıtma tercih edilirken de karşımıza çıkıyor.
Bütün bu klişeler düşünüldüğünde yazının başlığının sorduğu sorunun karşılığına biraz daha yaklaşabilmek ismine bu klişelerin Türkiye’deki hangi mahallenin zihin dünyasının eserleri olduğu sorusuna bakalım. Bu sorunun karşılığı dizide öne çıkan başörtülü karakterlerle birlikte düşünüldüğünde bize kâfi ipuçlarını verecektir. Başörtülü karakterlerin birçok okumamış, bariz bir şivesi olan, ucuz işgücü olarak kurgulanırken; imamın kızı ise okuyor olduğu için yahut okuyacağı için başörtüsünden vazgeçen bir karakter olarak gösterilmektedir. (Yoksa kabul etmek için bir kastrasyon daha mı!) Bu tespite mümkün tenkitlerden biri imamın kızının bu hareketini üniversite okuyor olmaya değil de -dizide şimdi netleşmeyen- cinsel yönelimine bağlamak olacaktır. Bu tenkit de bizi lakin Peri’nin, ailesinin mahallesinden bir sokak öteye taşındığı ‘yeni’ Kemalist mahalleye götürebilir. İşte tam da bu ‘yeni’ Kemalist mahalle bize yazının başlığı olan sorunun karşılığını veriyor. Buradaki yeni sıfatı, tırnak içinde yazılmasından da anlaşılacağı üzere gerçek manada bir ‘’yeni’’yi kastetmiyor. Bu mahalle, Kemalist ebeyenlerinin ‘ötekilere’ yönelik üretmiş oldukları pejoratif temsil ve klişelerden artık hiçbir biçimde savunulamaz hale gelenleriyle yüzleşme içinde olduklarını gösterirken bu yüzleşmeyi de tekrar birebir mirastan aldıkları daha az görünür araçlarla gerçekleştirmeye çalışanların mahallesidir. Yani murislerinden aldıkları kılıçla bir çıban olduğu herkes tarafından bilinen çirkinliklerini ortadan kaldırmayı bir yüzleşme olarak gösterenlerin ikâmet ettiği yerlerdir buralar. Meğer bu çıbanlarını kesmenin gerçek bir yüzleşmeden fazla yine iktidar olma dileğiyle ‘güzelleşme’ niyeti taşıdığı da gitgide ortaya çıkıyor.
Bu ‘yeni’ mahallenin nasıl bir yer olduğu, Kemalist bir ailenin kızı olan Peri karakterine yakından bakılacak olursa biraz daha netleşecektir. Peri ismiyle başlayacak olursak Peri’nin manası: Doğaüstü güçleri olduğuna inanılan, çok hoş olarak nitelenen ve ekseriyetle masallarda ismi geçen düşsel dişi varlık olarak geçmektedir. Pekala bu ’yeni’ kemalist mahallenin gördüğü düş nedir? Peri karakterinin, Avrupa’da iyi bir eğitimden geçmiş, Batı’ya angaje ‘’entelektüel’’, vejetaryen, yeni dünyanın iyi insan olmak için gerekli on hassaslığına sahip olma ödevini yerine getirmeye çalışan ve bu sebeple ailesinden miras olarak aldığı ön yargılardan kimileriyle hesaplaşmak için çabalayan bir karakter olduğunu görüyoruz. Bu yüzleşme isteğinin kurucu ögelerine bakıldığında; bunlardan birinin, üstü çizilmiş halde yazılan sözün can sıkıcı görünen çizgisini silmeye dair bir uğraş olduğu görülecektir. Peri karakterinde, ‘yeni’ kemalist mahalle sakinlerinin, Batı’yla entegrasyonları sonrası kendi toplumlarıyla bir yüzleşme uğraşı içinde olduklarını görüyoruz. Meğer Peri karakteri üzerinden gösterilen bu yüzleşme masalını koşullayan ‘’Birbirimizi sevmeyi unuttuk’’ indirgemeciliği, sorunun yapısal şartlarını yetenekli bir el çabukluğuyla geçiştirme hüneri olarak karşımıza çıkmaktadır. Temsiller üzerinden inşa ettiği karakterlerin yaşadıkları sorunları Türkiye’nin yapısal meseleleri bağlamında göstermektense büsbütün şahsî kıssalara indirgerken dizinin de bu birebir mahareti gösterdiğine şahit oluyoruz. Bu ‘yeni’ kemalist mahallenin sakinlerinin, ebeveynlerinin pozisyonları sayesinde elde ettikleri imtiyazlar üzerinden biriktirdikleri Batılı entelektüel sermayelerini Türkiye gerçekliğinin yapısal meselelerine tahlil bulmak için sarf etmedikleri bu dizi vesilesiyle bir defa daha ortaya çıkmış oluyor. Yeni yeni ortaya çıkan bir öteki gerçek de bu sermayenin kelam konusu öznelerin ferdî olarak kendilerini iyi hissetme halini temin etme uğruna harcadıklarıdır. Anlaşılan, sebep olduğu hiçbir sıkıntıyla yüzleşme pratiği geliştirememiş bir ulusun Batılı ‘yeni’ Kemalist sınıfı; yüzleşme tecrübesini, ebeveynlerini Facebook enformasyonu alıcıları olarak karikatürize ederek hem onların tarihî sorumluluklarını hem de onlardan devraldıkları imtiyazların konuşulmasını gizleme pratiği olarak kurmaktadır. Nihayetinde ‘’Bir Başkadır’’ dizisinin Türkiye’yi okuma biçimi de Türkiye’nin yapısal meselelerine dair ortaya koyduğu örtük tahliller de bu dizide kamerayı Peri’nin tuttuğunu ve kadrajdan görünenin de Peri’nin düşü olduğunu gösteriyor.
Sonuç olarak aslında Kürtler bu mahalleyi iyi tanıyor. Gezi’ye medya yer vermeyince ‘’Kürtler neden çift çanak anten kullanıyormuş anladık’’ diyen ve iktidarın sopasını gördüğü birinci anda hafızasını resetleyenlerin ikâmet ettikleri mahalle işte. Tahminen de murislerinin kaybettiği iktidara içerleyen, bu topraklarda öteki olma tecrübesini yeni yeni yaşamaya başlayanların mahallesi. Ezilenlerle dayanışma pratiklerinin gerisinde bir yerlerde, öteki olarak yaşamayı sürdürememek ve ‘onlar çoğunlukmuş’ dehşetiyle tekrar iktidar olma düşleri gören bunun için bu ülkenin asıl ötekilerini birer stepne olarak kullananların mahallesi.
Gazete Duvar
