Haluk Sağlamtimur*
‘Çatışma’ yahut ‘savaş’, bu kavramlar insanlık tarihi kadar eskidir. Prehistorik çatışmaları iyi organize olmayan kalabalıklar, yetersiz ve etkisiz mühimmatla birlikte değerlendirdiğimizde ‘savaş’ olarak tanımlamak zordur. Bunlar daha çok komşuları korkutup kaçırmak yahut daha güçlü olduğunu göstermek ismine teşebbüs edilmiş ve törensel niteliği ağır basan çatışmalardır. Sınıflı toplumlarda gördüğümüz toplumsal ve ekonomik nedenler için yapılan savaşlara benzemezler. Birinci savaş yahut çatışmaların ne vakit, nerede yahut ne için başladığını söylemek mümkün değildir. Fakat taş silahlar ve sopalarla yapılmış olan prehistorik çatışmaların daha sonra yapılacak olan sistematik ve örgütlü savaşların yanında pak kaldığını söyleyebiliriz.
KRALLIKLAR KURDURAN İMPARATORLUK
Erken devirlerde görülen karmaşık olmayan toplumsal yapılanma, vakitle örgütlülük seviyesi yüksek siyasal otoriteden, hiyerarşik ve katmanlı, sınıflı toplumlara geçişle tamamlanmıştır. Bu tarihi seyahat kendi içerisinde çok sayıda bileşenden oluşmasına karşın savaş ve çatışma kültürü bu döngünün değerli bir kesimi olmuştur. Bu yazıda savaşın arkeolojik delillerini Asur İmparatorluğu üzerinden anlatmaya çalışacağız. M.Ö. 1. binyıldaki Asur İmparatorluğu, oluşturduğu güçlü ordu yapılanması ile yaşadığı coğrafyada kıymetli bir emperyal güç haline gelmiştir.
Sami kökenli olan Asurlular, başlangıçta Kuzey Irak’ta, Dicle kıyısındaki Asur (Qal’at Şergat) kenti ve etrafında yaşayan bir topluluk olarak varlığını sürdürmüştür. MÖ 2000 sonrası doğu-batı ortası ticaretten faydalanarak, gelişmiş ve topraklarını genişleterek ülkelerini bir imparatorluğa dönüştürmüşlerdir. Kısa müddette Yakındoğu’nun en büyük imparatorluklarından biri olan Asurlular, M.Ö. 2. binyılın başından itibaren bilhassa Anadolu halkları ile kültürel ve ticari bağlantılar kurmuş, bu ilginin bir sonucu olarak Anadolu’ya yazıyı taşımışlardır. Asur ülkesi, evvelce Babil’e, M.Ö. 2. binyılın büyük kısmı boyunca Mitannilere bağımlı kalsalar da M.Ö. 14. yüzyılda bağımsızlıklarını kazanmış ve Fırat’a kadar topraklarını genişleterek bu coğrafyalara yerleşmişlerdir. Daha sonra Mezopotamya’da, Anadolu’nun güneydoğusunda, vakit zaman da Suriye’nin kuzeyinde büyük güç kazanmıştır. Bilhassa Yeni Asur olarak isimlendirilen periyotta, çağın ve bölgenin en büyük gücü haline gelmişlerdir. Asur Devleti’ni vaktin en büyük imparatorluğu haline getiren en değerli etken, hiç kuşku yok ki, kurmuş oldukları askeri teşkilatları ve güçlü ordularıdır. Asur Devleti’nin yaşadığı coğrafyada merkezi bir güç olarak ortaya çıkması, bölgede beylik ve aşiret seviyesinde yaşayan halkların örgütlenmesi açısından itici bir güç olmuştur. Asur ordusunun yayılmacı ve acımasız tavrı, Doğu Anadolu coğrafyasında da çok sayıda küçük krallığın ve beyliğin kendi ortalarında ittifaka gitmelerine, Uruadri/Nairi Beylikleri olarak bir ortaya geldikten sonra Urartu Krallığı üzere merkezi bir devletin ortaya çıkmasına neden olmuştur. Asur’un çağdaşı ve ezeli düşmanı olan Urartu Krallığı, Asur hükümdarlarının baskısından kurtulmak için başkentlerini Van Gölü’nün doğusuna taşıdıktan sonra biraz nefes almıştır. Yüksek rakımlı ve yılın büyük kısmında karlarla kaplı bu coğrafya Urartu Krallığını, Asur’un şiddetinden uzak tutmuştur.
Asur İmparatorluğu varlığını ordularının gücü üzerine inşa etmişti. Gelişmiş bir merkezi bürokrasi tarafından yönetilen Asur ülkesi eyaletlere ayrılmıştı. Bir valinin idaresine bırakılmış her eyalet vergi ödemek ve orduya asker vermekle yükümlüydü. Asur Devleti, erkekler için askeri hizmeti zarurî hale getiren tarihteki birinci imparatorluktur. Her genç erkeğin bir savaşçı olarak eğitilmesi ve savaşmaya hazır olması gerekiyordu. Bu sistemde askerler üç yıl süren mecburi askerlik yapmak zorundaydılar. Egemenlikleri altındaki coğrafik sonlar büyüdükçe, Asur İmparatorluğu profesyonel askerlerden oluşan daimi bir ordu kurmak zorunda kaldı. Bu askerler kuşatma savaşı, savaş taktikleri ve göğüs göğüse dövüş konusunda eğitim alıyorlardı. Düşmanlarına hükmetmek için savaş otomobilleri, demir silahlar ve kuşatma ekipmanları kullandılar. Demir silahlar, düşmanlarının kullandığı bronzdan daha güçlüydü ve onlara farklı bir avantaj sağlıyordu. Ordunun her vakit hazır, dinamik olması ve komşu kültürlere endişe vermek ismine her bahar bir savaş harekatı başlatması bir gelenek haline gelmişti. Kimi devirlerde Asur ordusunun büyüklüğünün birkaç yüz bin asker olduğu iddia ediliyor. Asurlu hükümdarlar bir “imparatorluk inşa etmek” ismine müthiş bir ordu yaratıp orduyu genişletme için de kullandılar. Ordunun yarattığı dehşet, yeni fethedilen bölgelerdeki insanları hizaya getirmek için kullanıldı. Askerlerin sıkıntılı noktalara süratli bir halde gitmesine yardımcı olmak için imparatorluk boyunca kaleler ve yollar inşa ettiler. Asurlular, kale ve kentleri ele geçirmek için kuşatma araçları icat ettiler. Kapıları parçalamak için koçbaşları ve kale duvarlarının üzerinden geçmek için kuşatma kuleleri kullandılar.
KUŞATILAN KENTLERE AZAP TABLETİ
Asurlular, işgal etmeye hazırlandıkları bir kente saldırmadan evvel, kentte yaşayanları dehşete düşürmek için üzerinde azap motifleri bulunan tabletler hazırlayıp o kentlere gönderiyorlardı. Kelam konusu tabletlerin üzerinde, göz oyma ve kazığa oturtma figürleri üzere değişik azap sahneleri betimlemişlerdi. Kazandıkları her zaferin akabinde, ele geçirdikleri savaş tutsaklarına büyük azaplar yapıyor, işgal ettikleri ülkelerdeki insanları ya öldürüyor ya da sürgüne gönderip, ülkeyi sistemli biçimde yakıp yıkıyorlardı. Ayrıyeten yazılı kaynaklardan öğrendiğimize nazaran, rastgele bir isyan her vakit kanlı bir halde süratle bastırılıyordu. Askeri seferlerin yer aldığı yıllıklar ve savaş sahnelerini gösteren kabartmalar, Asur ordusunun teslim olmayan düşmanlara karşı uyguladığı acımasız cezalandırma metotları konusunda net bilgiler vermektedir. Kayıtlarındaki şiddet sahneleri kabartma olarak Asur saraylarının duvarlarını süslemiştir. Bu savaşlara dair çok sayıda dokümandan bir kaç örnek vermek gerekirse, bunlardan biri M.Ö. 883-859 yılları ortasında karar süren II. Ashurnasirpal’a aittir;
“Bize teslim olmayan kentleri işgal ettim. Kentte yaşayanların canlı diri derilerini yüzdürerek kentin duvarlarına astım. Ergen erkek ve kızlarını yaktım. Kestiğim başlarla kentin önüne sütun yaptırdım.”
‘YIKTIRDIM, YIKINTILARI ATEŞE VERDİM’
III. Salmanassar’ın yıllıklarında ise Geç Hitit krallıklarının oluşturduğu bir koalisyonla savaştığını, onları mağlubiyete uğrattığını ve onlardan haraç aldığını anlatır ve şöyle der:
“Gurgum’dan ayrılarak Sam’al’lı Haianu’nun tahkimli kenti Lutibu kentine ulaştım. Sam’al’lı Haianu, Patina’lı Sapalulme, Bit-Adini’li adam Ahuni ve Karkamış’lı Sangara birbirlerine güvendiler ve savaşa hazırlandılar. Onlar bana savaş açtılar. Efendim Asur’un verdiği kelamla benden evvel giden dehşetli silahlarım ve kutsanmış aziz gücümle onlarla savaştım ve onları yendim. Savaşçılarını kılıçla yere serdim, yağmur üzere üzerlerine yağdım İlah Adad üzere, bedenlerini hendeklere yığdım, büyük ovayı savaşçıların cesetleriyle doldurdum ve kanlarıyla dağları kırmızı yün üzere kırmızıya boyadım. Onlardan sayısız savaş arabası ve koşumlu atlar aldım. Kentin önüne başlardan oluşan bir kule diktirdim ve kentlerini yaktım, yıktım ve yok ettim.”
Asur hükümdarı Sanherib ise Babil’i istila ettiğinde Babil ülkesini adeta haritadan silmiştir. Geride bıraktığı şey yıkıntıdan öbür bir şey değildir. Bu olay yazılı kaynaklarda şöyle anlatılmaktadır:
“Kentin dış duvarlarını ve konutlarını temellerinden doruğuna kadar yıktırdım, yıkıntıları ateşe verdirdim. Kentin ortasından geçmekte olan su kanallarını kazdırarak kullanılmaz hale getirdim, kentin tamamını su altında bıraktım. Yıllar sonra o kente gelenlerin görmemesi için tapınakları ve ilah heykellerini tahrip ettirdim”.
Asur ordusu kentten çekilirken, geride sularla kaplı, çamur içinde bir kent bırakmıştı. Ayrıyeten Kral Sanherib, bu askeri muvaffakiyetlerini Ninive Sarayı’nın duvarlarına kabartma olarak yaptırmıştı. Bu kabartmalarda işlenen bahisler ortasında ise baş kesme, deri yüzme ve kazığa oturtma sahneleri bulunmaktadır. Asurbanipal ise uzun süren kuşatmalardan sonra düşmanlarını yendiği bir savaştan sonra düzenlenen geçit merasiminde, kendisini taşıyacak arabayı; esir aldığı 4 hükümdara çektirtmiştir.
Asur askeri sistemi, eski dünyadaki en gelişmiş, en büyük ve en iyi organize edilmiş askeri sistemdir. Acımasız hükümdarların buyruğundaki Asur ordusu, imparatorluğun korunması ismine bölgede yaşayan komşu ve çağdaş kültürler açısından her vakit büyük bir tehdit olmuştur. Lakin Basra Körfezi’nden Anadolu’ya, Suriye ve Mısır’a kadar uzanan imparatorluk yönetilemeyecek kadar genişledi. Bu büyük imparatorluk coğrafyası sonunda denetimden çıktı. Asur askerlerinin zulmü, orduyu zayıflatarak imparatorluk genelinde isyanlara ve iç çatışmalara sebep oldu. Babilliler, Medlerle birleşip M.Ö. 612 yılında, Asurları devirerek hükümdarlıklarına son verdiler. İmparatorluğun yıkılmasından sonra birtakım Asurlu kümeler kuzeye, Harran ve etrafına çekilerek bu bölgede yaşamaya devam ettiler. Yakındoğu’da yaşayan günümüz halklarından Asurilerin cetlerinin Asurlular oldukları bilinmektedir.
* Doç. Dr. / Ege Üniversitesi, Edebiyat Fakültesi Arkeoloji Kısmı
Gazete Duvar
