12 Eylül; idam, makus muamele ve insan hakları ihlalleriyle zihinlerdeki yerini koruyor. Süleyman Demirel’in başbakanı olduğu hükümetin vazifeden alındığı darbe sürecinde TBMM lağvedildi. 1970 sonrasında değiştirilen 1961 Anayasası uygulamadan kaldırıldı ve Türkiye siyasetinin yine tasarlandığı askeri periyot başladı.
İdareye el koyan faşist cunta, tüm yurtta sıkıyönetim ilan etti. 650 bin kişi gözaltına alındı. Gözaltı merkezleri ve cezaevleri, azap merkezleri haline dönüştürüldü.
171 kişi azapla öldürüldü. 14 kişi cezaevlerindeki açlık grevlerinde ömrünü yitirdi.
AZABIN MERKEZİ: DİYARBAKIR CEZAEVİ
Kayıtsız 150 günü geçen gözaltılar yaşandı. Gözaltına alınan insanların yüzde 95’i azaba tabi tutuldu. En ağır azapların uygulandığı yer, 34 tutuklunun öldürüldüğü Diyarbakır Cezaevi oldu. Askeri mahkemelerde açılan 210 bin davada, 230 bin kişi yargılandı. 50 kişi idam edildi.
İç Güvenlik Kumandanı Esat Oktay Yıldıran, tutuklu ve mahkumları, şiddet, falaka, dışkı yedirme, copla istismar, lağım suyunun içine bırakma üzere vahşet tezgâhlarından geçirdi. Yıldıran, 1988’de, İstanbul Kısıklı’da bir halk otobüsünün içinde ailesinin gözü önünde başından vurularak öldürüldü.
Gözaltı mühletleri 90 güne çıkarıldı. Adil yargılanma hakkı büsbütün kaldırılarak Sıkıyönetim Komutanlıklarınca Sıkıyönetim Mahkemeleri kuruldu. Açılan 210 bin davada 230 bin kişi yargılandı. 30 bin kişi siyasal sığınmacı olarak yurtdışına kaçmak zorunda kaldı. 171 kişinin azaptan öldüğü belgelendi. 388 bin bireye pasaport verilmedi. Yargılanan gazeteciler toplam 3 bin 315 yıl 6 ay mahpusa mahkûm oldu. 300 gazeteci hücuma uğrarken, 3 gazeteci silahla öldürüldü, 31 gazeteci cezaevinde yattı. 12 Eylül 1980-6 Kasım 1983 ortasında gözaltında yahut cezaevinde ölenlerin sayısı 183, açlık grevinde ölenlerin sayısı 5 olarak kayıtlara yansıdı.
“BESLEYELİM Mİ?”
Darbe öncesinde bir askeri inzibat erini öldürdüğü gerekçesiyle karar giyen 17 yaşındaki Erdal Eren, 19 Mart 1980’de idama mahkûm edildi. Eren’in idam kararı, Yargıtay tarafından iki kez iptal edilmesine karşın Ulusal Güvenlik Kurulu tarafından onaylanan kararla ve yaşı büyütülerek 13 Aralık 1980’de Ankara Merkez Ulucanlar Cezaevi’nde infaz edildi. Darbeci Kenan Evren’in 17 yaşında astırdığı Erdal Eren için söylediği “Asmayalım da besleyelim mi?” kelamı ise hafızalardan hâlâ silinmedi.
12 Eylül öncesinde, 1978’de 809 kişi öldü, 6 bin 984 kişi yaralandı. 1979’da bin 108 vefat, 5 bin 467 yaralama, 1980 Eylül’e kadar da 2 bin 27 mevt ve 4 bin 266 yaralama olayı meydana geldi. 12 Eylül ve sonrasında ise 650 bin kişi gözaltına alındı. 1 milyon 683 bin kişi fişlendi. 7 bin kişi için idam istendi. 517 şahsa idam cezası verildi. 50 kişi idam edildi. 71 bin kişi niyet hatasından yargılandı. 58 bin kişi örgüt üyeliğinden yargılandı. 30 bin kişi ‘sakıncalı’ diye işlerinden, 14 bin kişi ise vatandaşlıktan çıkarıldı. 23 bin dernek kapatıldı.
“ELİM BİLE TİTREMEDİ”
12 Eylül Darbesi’nin baş aktörlerinden periyodun Genelkurmay ve Ulusal Güvenlik Kurulu Lideri Orgeneral Kenan Cihan, katıldığı bir televizyon programında ise imzaladığı idam kararlarına ait olarak ” İdamları imzalarken elim bile titremedi” demişti.
Türkiye, gözaltında kayıp gerçeğiyle de 1980 sonrasında karşılaştı. 1980-1990 ortasında İstanbul, Ankara, Bingöl, Siirt, Kars, Siverek ve Hakkâri’den, Cemil Kırbayır, Hüseyin Morsümbül, Hayrettin Eren, Mahmut Kaya, Nurettin Yedigöl, Zeki Altunbaş, Süleyman Cihan, Veysel Güney, Nurettin Öztürk ve Maksut Tepeli’nin de ortalarında bulunduğu 12 insan gözaltında kaybedildi. Yıllarca kayıp çocuklarını arayan Cemil Kırbayır’ın annesi Berfo Ana ve daha kaçları, evlatlarının acısıyla hayatlarını yitirdi.
Kenan Cihan ve emekli Orgeneral Ali Tahsin Şahinkaya, 2012 yılında yargı önüne çıkarıldı. Cihan ve Şahinkaya, Ankara 10. Ağır Ceza Mahkemesi’nde görülen davada, ağırlaştırılmış müebbet mahpus cezasına çarptırıldı. Takdiri indirimle bu cezalar, “müebbet mahpus cezası”na çevrildi. Yargıtay 16. Ceza Dairesi’nin temyiz incelemesi sürerken Cihan, 10 Mayıs 2015’te, 98 yaşında; Şahinkaya da 9 Temmuz 2015’te, 90 yaşında hayatını kaybetti. Binlerce kişiyi azaptan geçiren, onlarca kişiyi katleden, azap buyruğu veren başka darbecilerden ise hesap sorulmadı.
Cumhuriyet
